هماتوم چیست؟
هماتوم (Hematoma) تجمع غیرطبیعی خون است که معمولا به‌صورت لخته شده در خارج از رگ‌های خونی آسیب دیده (شریان، ورید یا مویرگ) ایجاد می‌شود. هماتوم‌ها جدی‌تر از کبودی‌های ساده‌اند. آنها می‌توانند در هر جایی از بدن رخ دهند و شدتشان بسته به ماهیت آسیب، متفاوت است. شایع‌ترین علائم هماتوم، درد و تورم است. یک ضربه جزئی می‌تواند باعث تغییر رنگ پوست شود، در حالی که ضربه شدیدتر سبب تجمع خون لخته شده در عمق عضله، اندام یا جمجمه می‌شود که می‌تواند زندگی را تهدید کند و نیاز به مراقبت فوری پزشکی دارد. درمان هماتوم از کمک‌های اولیه تا جراحی اورژانسی متفاوت است. ضربه‌های سر به دلیل خطر آسیب‌های مغزی، از اهمیت ویژه‌ای برخورد دارند.
انواع هماتوم
هماتوم‌ها اغلب بر اساس محل بروز، توصیف می‌شوند. برخی از انواع هماتوم عبارتند از:
- داخل شکمی: این هماتوم‌ها در داخل یا دیواره شکم (معمولا در اثر خونریزی عضلات شکم) ایجاد می‌شوند. همچنین می‌توانند باعث تجمع خون در اندام‌هایی مانند کلیه‌ها و کبد شوند.
- گوش: هماتوم در گوش می‌تواند بر جریان خون تاثیر بگذارد، مرگ بافت‌های گوش و همچنین تغییر شکل گوش (گوش گُل کلمی) را در پی داشته باشد.
- داخل جمجمه‌ای: خطرناک‌ترین هماتوم‌ها، مربوط به داخل جمجمه است. از آن جایی که جمجمه یک محفظه محصور است، هر چیزی که فضا را اشغال کند، فشار داخل آن را افزایش می‌دهد و عملکرد مغز را مختل می‌کند. این دسته از هماتوم‌های سر، دارای زیر گروه‌های خاص خود هستند.
- هماتوم داخل مغزی یا پارانشیم: این نوع هماتوم زمانی اتفاق می‌افتد که خون در داخل بافت مغز پخش شود. این خونریزی به بافت مغز فشار می‌آورد و موجب علائمی همچون سردردهای شدید، کاهش سطح هوشیاری و علائم عصبی در فرد می‌شود.
- ساب‌دورال: هماتوم بین بافت مغز و پوشش داخلی مغز است.
- اپیدورال داخل جمجمه‌ای: هماتوم بین جمجمه و پوشش خارجی مغز است.
- اپیدورال نخاعی: هماتوم بین مهره‌های نخاعی و پوشش خارجی نخاع است.
- داخل عضلانی: یک هماتوم در بافت عضلانی است که می‌تواند در اثر التهاب، تورم و تحریک، دردناک باشد. هنگامی که خون‌رسانی در عضله تحت تاثیر قرار می‌گیرد، احتمال دارد که اعصاب نیز آسیب ببینند. این نوع هماتوم اغلب در ساق پاها و بازوها دیده می‌شود.
- سپتال: خون در سپتوم بینی (ناحیه بین سوراخ‌های بینی) تجمع می‌کند. موکوپری‌کندریوم که غضروف سپتوم را می‌پوشاند، از غضروف جدا می‌شود و باعث تجمع خون می‌شود. این نوع هماتوم اغلب مربوط به شکستگی بینی است، یا به عنوان عارضه جراحی تیغه بینی بروز می‌کند.
- زیر ناخنی: تجمع هماتوم در زیر ناخن پا یا دست می‌تواند باعث فشار و درد شود.
- زیر جلدی: این نوع هماتوم در زیر پوست رخ می‌دهد و رگ‌های کم عمق را تحت تاثیر قرار می‌دهد. افرادی که از داروهای رقیقکننده خون استفاده می‌کنند، بیشتر مستعد ابتلا به هماتوم زیر جلدی هستند.
علائم و نشانه‌های هماتوم چیست؟
علائم هماتوم به طور کلی، به اندازه و محل آن بستگی دارد. درد، تورم، قرمزی، حساسیت غیرطبیعی نسبت به فشار یا لمس و کبودی‌های بد شکل از علائم شایع هماتوم هستند. برخی از علائم مختص محل هماتوم عبارتند از:
- علائم هماتوم ساب‌دورال: سردرد، مشکلات عصبی (ضعف در یک طرف، مشکل در صحبت کردن، افتادن)، گیجی، تشنج
- علائم هماتوم اپیدورال: کمردرد، ضعف، از دست دادن کنترل روده یا مثانه.
- علائم هماتوم زیر ناخنی: درد ناخن، ضعف ناخن، افتادن ناخن، تغییر شکل ناخن.
- علائم هماتوم طحال، کبدی یا صفاقی: درد شکم، درد پهلو.
گاهی اوقات حتی با وجود یک هماتوم بسیار بزرگ، هیچ علامتی وجود ندارد. به عنوان مثال، اگر خونریزی در داخل حفره شکم اتفاق بیفتد، می‌تواند قبل از ایجاد هرگونه علائمی، خیلی بزرگ شود.
شایع‌ترین علل هماتوم چیست؟
تروما شایع‌ترین علت هماتوم است. هماتوم‌ها در اثر یک آسیب بدنی ایجاد می‌شوند. معمولا یک ضربه سخت، که به رگ‌های خونی به قدری آسیب می‌رساند که باعث تجمع خون در آن ناحیه می‌شود. تصادفات رانندگی، سقوط، صدمه به سر، شکستگی استخوان و جراحات گلوله، از آن جمله است. ضربه به بافت، همچنین ممکن است در اثر عطسه شدید یا چرخش غیرمنتظره دست یا پا ایجاد شود. هنگامی که یک رگ خونی آسیب می‌بیند، خون به بافت مجاور نشت می‌کند. این خون تمایل به انعقاد یا لخته شدن دارد. هرچه میزان خونریزی بیشتر باشد، میزان تشکیل لخته (هماتوم) بیشتر است. هماتوم داخل جمجمه‌ای در اثر یک آسیب جدی به سر رخ می‌دهد، اما ممکن است در آسیب‌های جزئی سر در افرادی که مشکلات لخته شدن یا ضعیف شدن رگ‌های خونی ناشی از افزایش سن و یا مصرف بیش از حد الکل داشته باشند نیز رخ دهد.
چه شرایط و داروهایی باعث ایجاد هماتوم می‌شود؟
- داروها: داروهای رقیقکننده خون یا داروهای ضد انعقاد، از جمله وارفارین (کومادین)، آسپرین، کلوپیدوگرل (پلاویکس)، پراسوگرل (Effient)، ریواروکسابان (Xarelto) و آپیکسابان (Eliquis) می‌توانند پتانسیل خونریزی خود به خود و گسترش هماتوم را افزایش دهند. بدن نمی‌تواند بهطور موثر رگ‌های خونی را ترمیم کند. این امر اجازه می‌دهد تا خون بهطور مداوم از طریق مناطق آسیب‌دیده نشت کند.
- بیماری‌ها یا شرایطی که تعداد پلاکت‌های خون را کاهش می‌دهند:
۱-(ترومبوسیتوپنی): عفونت‌های ویروسی (سرخجه، پاروویروس، اوریون، آبله‌مرغان، HIV و هپاتیت C)، کم‌‌خونی آپلاستیک، سرطان‌های سایر اندام‌ها، سوء‌مصرف طولانی‌‌مدت الکل و کمبود ویتامین D ممکن است با هماتوم همراه باشد.
۲-آسیب‌های ارتوپدی: شکستگی‌ها همیشه با هماتوم در محل شکستگی همراه است. شکستگی استخوان‌های بلند مانند ران و بازو می‌تواند با مقدار قابل‌توجهی خونریزی همراه باشد.
چه شرایط دیگری باعث ایجاد هماتوم می‌شود؟
- شکستگی استخوان لگن: این شکستگی‌ها معمولا با خونریزی قابل توجهی همراهند، زیرا برای شکستن این استخوان‌ها نیروی زیادی لازم است و رگ‌ها و شریان‌های مجاور نیز اغلب آسیب می‌بینند.
- قاعدگی: در طول قاعدگی، خون می‌تواند به‌عنوان بخشی از قاعدگی طبیعی در واژن جمع شود و به جای اینکه فوری خارج شود، لختههای خونی کوچک ایجاد کند.
- بارداری: خونریزی واژینال و لخته شدن خون یا هماتوم در دوران بارداری طبیعی نیست و دلیلی برای مراجعه فوری به پزشک است.
- درد زایمان و وضع حمل: دفع لختههای خون پس از زایمان نسبتا شایع است.
آیا هماتوم بدون درمان برطرف می‌شود؟
به طور کلی، هماتوم‌های سطحی پوست، بافت نرم و ماهیچه‌ها به مرور زمان از بین می‌روند.
- بافت سفت اولیه لخته خون، به تدریج اسفنجی‌تر و نرم‌تر می‌شود، زیرا بدن لخته خون را تجزیه می‌کند و با تخلیه مایع و صاف شدن هماتوم، شکل آن تغییر می‌کند.
- با متابولیزه شدن تدریجی مواد شیمیایی خون و رفع هماتوم، رنگ از کبودی آبی مایل به ارغوانی به زرد و قهوه‌ای تغییر می‌کند.
- بسته به محل آن، می‌تواند از طریق گرانش در سطوح مختلف بافت حرکت کند. به‌عنوان مثال، هماتوم پیشانی ممکن است باعث کبودی زیر چشم شود که به نظر می‌رسد با گذشت زمان از بین می‌رود و به گردن می‌رسد.
- هماتوم‌های داخل جمجمه، اپیدورال، ساب‌دورال و داخل مغزی اغلب به مداخله جراحی مغز و اعصاب نیاز دارند.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
اگر علائم هماتوم شدید باشد یا اندازه آن همچنان بزرگ‌تر شود، بهتر است برای درمان به پزشک مراجعه شود. به‌عنوان مثال، هماتوم ساب‌دورال یا هماتوم اپیدورال نیاز به مراقبت پزشکی و جراحی فوری دارد، به‌خصوص اگر با مشکلات عصبی همراه باشد. فردی که دچار آسیب سر همراه با سردرد، گیجی، استفراغ، تکلم نامفهوم، ضعف عضلانی، تغییرات بینایی و… شده است، باید به دنبال مراقبت‌های فوری پزشکی باشد. افرادی که از داروهای رقیقکننده خون استفاده می‌کنند حتی در اثر صدمات جزئی در معرض خطر خونریزی قابل توجهی هستند. اغلب عاقلانه است که این افراد پس از تصادفات یا آسیب‌های حتی جزئی به دنبال مراقبت‌های پزشکی باشند. لخته شدن خون در ادرار نیز نیاز به ارزیابی سریع دارد.
هماتوم چگونه تشخیص داده می‌شود؟
معاینه هماتوم شامل یک معاینه فیزیکی به همراه یک تاریخچه پزشکی جامع است. تشخیص انواع هماتوم، بسته به شدت و محل بروز آن، متفاوت است:
- هماتوم‌های پوست و بافت‌های نرم، مانند ماهیچه‌ها و مفاصل، اغلب تنها با معاینه فیزیکی تشخیص داده می‌شوند، اگرچه معمولا نیازی به مراقبت پزشک ندارند.
- بهطور کلی، آزمایش خون خاصی برای ارزیابی هماتوم وجود ندارد. با این حال، بسته به وضعیت آزمایش از جمله شمارش کامل خون (CBC)، پانل انعقاد، پانل شیمی و متابولیک و آزمایش‌های کبدی، ارزیابی فرد مبتلا به هماتوم صورت می‌گیرد.
- هماتوم‌های نزدیک اندام‌های اصلی، به ویژه هماتوم‌های داخل جمجمه‌ای، برای تشخیص نیاز به فناوری تصویربرداری دارند.
- هماتوم سر معمولا از طریق توموگرافی کامپیوتری (سی‌تی‌اسکن) یا تصویربرداری تشدید مغناطیسی (MRI) تشخیص داده می‌شود. سی‌تی‌اسکن سر می‌تواند بهطور قابل اعتمادی هماتوم ساب‌دورال را تشخیص دهد، در حالی که MRI در تشخیص هماتوم اپیدورال قابل‌اعتمادتر از سی‌تی‌اسکن است.
- ممکن است برای ارزیابی شکستگی استخوان نیاز به اشعه ایکس ساده باشد.
- سونوگرافی روش انتخابی برای زنان باردار است.
- در صورت مشکوک بودن به هماتوم در حفره شکمی (داخل شکمی، کبدی، طحالی، خلفی صفاقی، صفاقی) سی‌تی‌اسکن شکم آزمایش خوبی است.
هماتوم چگونه درمان می‌شود؟
درمان هماتوم به محل، علائم و وضعیت بالینی بستگی دارد.
- برخی هماتوم‌ها به هیچ درمانی نیاز ندارند، در حالی که برای برخی دیگر یک درمان اورژانسی پزشکی در نظر گرفته می‌شود.
- درمان هماتوم سطحی مشابه درمان سایر آسیب‌های بافت نرم است. استفاده از تکنیک R.I.C.E (استراحت، یخ، فشرده‌سازی، ارتفاع) توصیه می‌شود. یخ را به مدت ۲۰ دقیقه، چند بار در روز روی محل قرار دهید. برخی از متخصصان، ممکن است گرما را به عنوان جایگزین درمانی دیگر توصیه کنند.
- هماتوم‌ها و کوفتگی‌های خفیف معمولا در عرض پنج روز رفع می‌شوند. بهبود یک هماتوم بزرگ ممکن است هفته‌ها تا ماه‌ها طول بکشد، رنگ آن به تدریج تغییر می‌کند و به آرامی کوچک‌تر شود.
- درد هماتوم معمولا به دلیل التهاب اطراف خون است و ممکن است با داروهای مسکن بدون نسخه (OTC) درمان شود. انتخاب مسکن به وضعیت سلامت زمینه‌ای بیمار بستگی دارد.
- مصرف آسپرین مجاز نیست، زیرا می‌تواند باعث افزایش خونریزی شود.
- برای بیمارانی که از داروهای ضد انعقاد استفاده می‌کنند، ایبوپروفن به‌دلیل خطر خونریزی گوارشی توصیه نمی‌شود.
- مبتلایان به بیماری کبدی نباید استامینوفن بدون نسخه مصرف کنند.
- درمان هماتوم‌های جدی‌تر، به اندازه هماتوم، اینکه آیا خونریزی هنوز مشکل‌ساز است یا خیر، و سایر مشکلاتی که هماتوم ایجاد می‌کند، بستگی دارد. درمان می‌تواند از کمک‌های اولیه تا جراحی متفاوت باشد.
- هماتوم‌های داخل جمجمه‌ای را می‌توان با سوراخ کردن جمجمه به منظور تخلیه خون درمان کرد. در صورت خونریزی، ممکن است جراحی جدی‌تری مورد نیاز باشد.
هماتوم را چگونه باید پیگیری کرد؟
پیگیری مناسب هماتوم را عواملی مانند محل، علائم و اندازه هماتوم تعیین می‌کند. به عنوان مثال، یک هماتوم ساب‌دورال کوچک و بدون علامت ممکن است فقط به تکرار سی‌تی‌اسکن سر، هر چند ماه یک بار نیاز داشته باشد. از سوی دیگر، یک هماتوم بزرگ ساق پا که باز و تخلیه شده، ممکن است به مدت چند روز معاینه شود تا از بهبود مورد انتظار اطمینان حاصل شود.
عوارض هماتوم چیست؟
التهاب و تورم ناشی از هماتوم، باعث تحریک اندام‌ها و بافت‌های مجاور و ایجاد عوارض هماتوم می‌شود. یکی از عوارض شایع همه هماتوم‌ها، خطر عفونت است. در حالی که هماتوم متشکل از خون قدیمی است، در معرض خطر کلونیزاسیون با باکتری است.
آیا می‌توان از هماتوم پیشگیری کرد؟
پیشگیری از همه هماتوم‌ها بهطور کامل امکان‌پذیر نیست. با این حال، برخی پیشگیری‌ها در زمینه‌های خاص سزاوار توجه ویژه است. در افراد، به ویژه افراد مسن، که داروهای رقیقکننده خون یا ضد پلاکت (آسپرین یا کلوپیدوگرل) مصرف می‌کنند، زمین خوردن یکی از علل شایع تروما و تشکیل هماتوم است که می‌تواند باعث ایجاد هماتوم در پاها، قفسه سینه یا مغز شود و در برخی مواقع به بیماری و حتی مرگ بی‌انجامد. بنابراین، اقداماتی برای جلوگیری از سقوط این افراد، فراوانی هماتوم‌ها را کاهش می‌دهد. همچنین کودکان به دلیل زمین خوردن و آسیب‌های جزئی، در معرض خطر ابتلا به هماتوم هستند. به ویژه در کودکان کوچک‌تر، ضربه به سر بیشتر رخ می‌دهد که باعث ایجاد تورم کوچک تخم‌مرغی در ناحیه آسیب دیده می‌شود. بنابراین، محافظت از کودکان در خانه (مبلمان و…) ممکن است به کاهش هماتوم در آنها کمک کند. هماتوم ناشی از ضربه در اثر کار فیزیکی سنگین یا ورزش‌های تماسی، کمتر قابل پیشگیری است، مگر اینکه چنین فعالیت‌هایی متوقف یا اصلاح شوند تا خطر تروما و آسیب کاهش یابد.
آیا درمان خانگی برای هماتوم وجود دارد؟
روش‌های ساده خانگی برای درمان هماتوم‌های سطحی (زیر جلدی) استفاده می‌شود. اکثر جراحات و کبودی‌ها را می‌توان با استراحت، گذاشتن یخ، فشرده‌سازی و بالا نگه داشتن ناحیه آسیب دیده درمان کرد. این اقدامات معمولا به کاهش التهاب و بهبود علائم کمک می‌کند:
- استراحت
- یخ (یخ یا کمپرس آب سرد را هر بار ۲۰ دقیقه، چهار تا هشت بار در روز روی محل جراحات بمالید)
- فشرده‌سازی (فشرده‌سازی را می‌توان با استفاده از باندهای الاستیک انجام داد)
- بالا نگه داشتن (بالا نگه داشتن ناحیه آسیب دیده بالاتر از سطح قلب توصیه می‌شود).
