سیگار همچنان یکی از عوامل مهم مرگ‌ومیر ناشی از بیماری‌های قلبی، عروقی، سرطان و مشکلات ریوی است. براساس گزارش سازمان جهانی بهداشت، مصرف سیگار باعث مرگ سالانه میلیون‌ها انسان شده است. این روزها، محصولات جایگزینی مانند سیگارهای الکترونیکی (ویپ) و محصولات گرم‌کننده تنباکو (Heat-Not-Burn, HTP) مثل آیکاس (IQOS) با توجیه کم ضرر بودن، محبوبیت زیادی به خصوص در بین نوجوانان و جوانان پیدا کرده‌اند. اما آیا واقعاً این محصولات کم‌ضررتر هستند؟ در این مطلب از وبلاگ اسنپ دکتر، عملکرد، مواد شیمیایی موجود و اثرات این محصولات جایگزین سیگار بررسی شده است.
ویپ چیست و چطور کار می‌کند؟
ویپ یا همان سیگار الکترونیکی (Electronic Cigarette / E-Cigarette) دستگاهی است که به‌عنوان جایگزین سیگار طراحی شده و به جای دود حاصل از سوختن تنباکو، بخار یا آئروسل تولید می‌کند. هنگام کشیدن ویپ، کویل یا المنت حرارتی، گرم می‌شود و مایع داخل مخزن را به بخار تبدیل می‌کند. این فرآیند را اصطلاحاً ویپینگ (Vaping) یا ویپ کردن می‌نامند.
طرز کار ویپ چگونه است؟
ویپ یک مایع مخصوص به نام ای‌لیکوئید (E-Liquid) یا جویس ویپ (Vape Juice) را با کمک یک المنت حرارتی و باتری داخلی گرم می‌کند. این فرآیند باعث تبخیر مایع و تبدیل آن به بخار قابل استنشاق می‌شود. در این دستگاه‌ها احتراق رخ نمی‌دهد، بنابراین برخلاف سیگار معمولی، خبری از دود و خاکستر نیست.
مواد تشکیل‌دهنده مایع ویپ (E-Liquid):
- نیکوتین: اصلی‌ترین ماده اعتیادآور موجود در ویپ که در مقادیر مختلف (یا حتی بدون نیکوتین) عرضه می‌شود.
- پروپیلن گلیکول (PG): مایع بی‌بو و بی‌رنگ که در صنایع غذایی و دارویی هم استفاده می‌شود و بخار سبک‌تر و تیزتری ایجاد می‌کند.
- گلیسرول گیاهی (VG): مایعی غلیظ با طعم کمی شیرین که بخار متراکم‌تری تولید می‌کند.
- طعم‌دهنده‌ها: از طعم‌های مشابه تنباکو گرفته تا میوه‌ای و شیرین که جذابیت ویپ کردن را بیشتر می‌کنند.
- افزودنی‌ها: بسته به برند ممکن است شامل مواد دیگری برای بهبود طعم یا تجربه مصرف باشد.
اجزای اصلی دستگاه ویپ:
- باتری (منبع انرژی)
- مخزن یا کارتریج مایع
- کویل یا المنت حرارتی
- دهان‌گیر (محل استنشاق بخار)
آیا ویپ کم خطرتر از سیگار است؟
مزیت اصلی ویپ در مقایسه با سیگار سنتی این است که در آن احتراق وجود ندارد، بنابراین موادی مثل قیر (Tar) و منوکسید کربن – که از عوامل اصلی بیماری‌های ریوی و قلبی هستند – تولید نمی‌شوند. با این حال، تحقیقات جدید نشان می‌دهند که ویپ یا سیگار الکترونیکی، اگرچه در مقایسه با سیگار سنتی مواد سرطان‌زا و سمّی کمتری تولید می‌کند، اما هنوز حاوی ترکیبات شیمیایی بالقوه خطرناک است و اثرات بلندمدت آن بر سلامت انسان به‌طور کامل مشخص نیست.
ترکیبات شیمیایی موجود در بخار ویپ
مطالعات علمی جدید مشخص کرده‌اند که بخار ویپ ممکن است شامل ترکیبات زیر باشد:
- نیکوتین: عامل وابستگی اصلی که اثرات قلبی و عروقی دارد و می‌تواند فشار خون و ضربان قلب را افزایش دهد.
- ترکیبات کربنیلی: مانند فرمالدئید، آکرولئین و استالدهیدها که به ویژه در دستگاه‌های ویپ با ولتاژ بالا یا استفاده طولانی تولید می‌شوند و با آسیب ریوی و سرطان مرتبط هستند.
بررسی‌های PMC 2025 نشان داده‌اند که ویپ‌ها تحت شرایط ولتاژ بالا یا “dry puff” تولید مقادیر قابل توجهی فرمالدئید و استالدهید می‌کنند و می‌توانند سلامت را تحت تأثیر قرار دهند. فرمالدهید باعث تحریک چشم، بینی و گلو، سرفه و التهاب مخاط تنفسی می‌شود و در درازمدت با افزایش خطر سرطان (خصوصاً بینی و حلق) و آسیب به DNA مرتبط است. استالدهیدها نیز باعث تحریک مسیر تنفسی، التهاب مزمن ریه و آسیب سلولی شده و بعضی از آنها می‌توانند جهش‌زا یا سرطان‌زا باشند.
این خطرات نشان می‌دهند که حتی ویپ‌های بدون احتراق کامل هم کاملاً بی‌ضرر نیستند. مطالعات نشان می‌دهند که استفاده از ویپ با دمای کنترل‌شده، مایع استاندارد و دستگاه‌های با کیفیت می‌تواند میزان تولید فرمالدهید و استالدهیدها را کاهش دهد، اما هیچگاه به معنای بی‌خطر بودن کامل نیست.
- فلزات سنگین: نیکل، کروم و سرب ممکن است از کویل‌ها آزاد شوند و با استنشاق وارد ریه‌ها شوند. این فلزات و ذرات معلق ریز می‌توانند باعث التهاب ریه، آسیب سلولی و افزایش خطر بیماری‌های قلبی و عروقی شوند. مطالعات جدید بر انتشار فلزات سنگین از کویل‌ها و ذرات معلق تأکید دارند و هشدار می‌دهند که کیفیت دستگاه و مایع، نقش مهمی در کاهش خطر دارد.
- ذرات معلق ریز (PM2.5): قابلیت نفوذ به ریه‌ها و تحریک مسیر تنفسی را دارند.
- طعم‌دهنده‌های شیمیایی: بعضی ترکیبات طعم‌دهنده ممکن است در هنگام گرم شدن مواد مضر یا حساسیت‌زا آزاد کنند.
اثرات کوتاه‌مدت و بلندمدت ویپ روی سلامتی
- کوتاه‌مدت: افزایش جزئی التهاب مسیر تنفسی، سرفه، تحریک گلو و تغییر موقت فشار خون.
- بلندمدت: هنوز داده کافی در دست نیست؛ برخی مطالعات حیوانی و محدود انسانی نشان می‌دهند که مصرف طولانی‌مدت می‌تواند اثرات قلبی-عروقی، ریوی و حتی سرطان‌زا داشته باشد.
آیکاس چیست و چطور کار می‌کند؟
آیکاس (IQOS) یکی از معروف‌ترین محصولات گرم‌کننده تنباکو (HTP – Heated Tobacco Product) است که به‌عنوان جایگزینی برای سیگار سنتی طراحی شده است. برخلاف سیگار معمولی، المنت حرارتی داخل دستگاه آیکاس تنباکو را تا دمای کنترل‌شده (حدود 350 درجه سانتی‌گراد) گرم می‌کند، نه آنکه تنباکو را بسوزاند. در اثر گرم شدن، آئروسل (بخار) تنباکو تولید می‌شود که کاربر می‌تواند آن را استنشاق کند. این فرآیند باعث کاهش تولید ترکیبات مضر ناشی از احتراق کامل تنباکو می‌شود، مانند قیر و منوکسید کربن.
آیا آیکاس کم خطرتر از سیگار است؟
تحقیقات علمی جدید نشان می‌دهند که محصولات گرم‌کننده تنباکو (HTP) مانند آیکاس (IQOS) در مقایسه با سیگار سنتی، برخی خطرات و سمّیت را کاهش می‌دهند، اما کاملاً بی‌ضرر نیستند و اثرات آنها بر سلامت انسان پیچیده و وابسته به شرایط استفاده است.
بررسی پژوهش‌های انجام شده تا ژوئن ۲۰۲۲ نشان داد که مطالعات حمایت‌شده توسط شرکت سازنده (Philip Morris International) عمدتاً کاهش خطر و سمّیت آیکاس نسبت به سیگار سنتی را گزارش کرده‌اند. اما مطالعات مستقل نشان می‌دهند که برخی اثرات زیان‌آور یا مشابه با سیگار سنتی همچنان وجود دارد و نمی‌توان آیکاس (IQOS) را کاملاً بی‌خطر دانست.
مطالعات ژورنال (Tobacco Control) در سال 2025 نشان داد که استفاده کوتاه‌مدت از سیگارهای الکترونیک اثرات مختلط بر شاخص‌های سلامتی دارد. به عبارت دیگر، برخی نشانگرهای سلامت، مانند التهاب و عملکرد عروقی در افرادی که سیگارهای الکترونیک استعمال می‌کنند، در مقایسه با افرادی که سیگار سنتی مصرف می‌کنند، کاهش یافته است، اما این اثرات برای همه افراد یا در تمام شرایط قابل مشاهده نبوده است. بنابراین نمی‌توان انتظار داشت که سیگارهای الکترونیک برای همه مصرف‌کنندگان یک کاهش ریسک کامل ایجاد کند.
مطالعه ژونال MDPI در سال 2023 نشان داد که درصد نیکوتین دریافتی از سیگارهای الکترونیک به طور متوسط کمی پایین‌تر از سیگار سنتی است، که می‌تواند میزان وابستگی را تا حدی کاهش دهد. همچنین این مطالعه نشان داد که مصرف سیگارهای الکترونیک، میل به سیگار (craving) را در افراد کاهش داده است، اما برای ترک کامل سیگار به حمایت رفتاری یا روش‌های مکمل نیاز است.
مواد شیمیایی موجود در دود آیکاس و اثرات آن بر سلامتی
دود یا به‌طور دقیق‌تر «آئروسل» آیکاس حاصل گرم‌کردن تنباکو بدون احتراق کامل است. به همین دلیل میزان برخی مواد مضر مانند قیر (Tar) و مونوکسیدکربن (CO) نسبت به سیگار سنتی کمتر است. با این حال، تحقیقات نشان داده‌اند که دود آیکاس همچنان حاوی ترکیبات شیمیایی بالقوه خطرناک است:
۱. ترکیبات کربنیلی (مانند فرمالدهید و استالدهید)
این مواد در نتیجه حرارت‌دادن تنباکو آزاد می‌شوند. فرمالدهید موجود در دود آیکاس می‌تواند موجب چشم و دستگاه تنفس را به شدت تحریک کند. همچنین استالدهید نیز باعث تحریک مسیر تنفسی، التهاب مزمن ریه و آسیب سلولی می‌شود.
۲. نیتروزآمین‌های ویژه تنباکو (TSNAs)
اگرچه در دود آیکاس کمتر از سیگار سنتی یافت می‌شوند، اما کاملاً حذف نمی‌شوند. این ترکیبات از مهم‌ترین عوامل سرطان‌زای مرتبط با مصرف تنباکو هستند.
۳. ترکیبات آلی فرّار (VOCs)
ترکیبات آلی مانند استایرن و آکریلونیتریل که در فرآیند گرم‌کردن تنباکو تولید می‌شوند. برخی از ترکیبات آلی، سرطان‌زا هستند و می‌توانند باعث التهاب ریه و آسیب سلولی شوند.
۴. فلزات سنگین (مانند نیکل، کروم و سرب)
احتمالاً از المنت‌های حرارتی یا تنباکوی فرآوری‌شده آزاد می‌شوند و باعث تجمع در بدن، افزایش ریسک بیماری‌های قلبی–عروقی و آسیب به کلیه و سیستم عصبی می‌شوند.
۵. ذرات معلق ریز (PM2.5)
ذرات معلق ریز، در دود آیکاس نیز وجود دارند و می‌توانند به عمق ریه نفوذ کند و موجب افزایش خطر آسم، بیماری‌های مزمن انسدادی ریه (COPD) و سکته قلبی شود.
ویپ یا آیکاس؛ کدام یک بی‌خطرتر است؟
ویپ و آیکاس هر دو به‌عنوان جایگزین سیگار سنتی معرفی می‌شوند و می‌توانند میزان مواجهه با برخی مواد شیمیایی مضر را کاهش دهند، اما تحقیقات نشان می‌دهد که هیچ‌کدام کاملاً بی‌خطر نیستند و همچنان ترکیبات سرطان‌زا و التهاب‌زا در آنها وجود دارد؛ برای درک بهتر شباهت‌ها و تفاوت‌ها می‌توانید جدول مقایسه سیگار، ویپ و آیکاس را مشاهده کنید.
جدول مقایسه ویپ و آیکاس با سیگار
| معیار | سیگار سنتی | ویپ (سیگار الکترونیکی) | آیکاس (IQOS / HTP) |
| منبع بخار / دود | احتراق کامل تنباکو | مایع ویپ شامل نیکوتین، PG، VG و طعم‌دهنده‌ها | تنباکوی گرم‌شده با المنت حرارتی، بدون احتراق کامل |
| نیکوتین و وابستگی | بالا، وابستگی شدید | غلظت‌های مختلف، وابستگی متوسط | مشابه سیگار، وابستگی بالقوه |
| ترکیبات مضر (سرطان‌زا و سمّی) | قیر، منوکسید کربن و صدها ماده سرطان‌زا | کاهش قابل توجه نسبت به سیگار، اما شامل فرمالدهید، استالدهید، فلزات سنگین | کاهش قابل توجه قیر و منوکسید کربن، اما هنوز ترکیبات مضر دارد |
| اثر کوتاه‌مدت بر ریه و قلب | التهاب شدید، فشار خون و ضربان قلب افزایش یافته، مشکلات ریوی طولانی‌مدت | تحریک مسیر تنفسی، التهاب خفیف، تغییر موقت فشار خون | تحریک مسیر تنفسی و قلبی، کاهش التهاب نسبت به سیگار در سوئیچ کامل |
| بو و خاکستر | بوی شدید و تولید خاکستر | تقریباً بدون بو و خاکستر | کاهش شدید بو و هیچ خاکستری تولید نمی‌شود |
| خطر آتش‌سوزی | بالاترین خطر | بسیار پایین | بسیار پایین |
| تجربه کاربری | مشابه سیگار سنتی | شبیه سیگار سنتی نیست، بخار قابل تنظیم | شبیه سیگار سنتی، تنباکوی واقعی برای افراد سیگاری |
| میزان اثرگذاری در ترک سیگار | منجر به وابستگی شدید و دشوار برای ترک | در مطالعات همراه با حمایت رفتاری موثر است | در سوئیچ کامل می‌تواند جایگزین سیگار شود، کمکی به ترک همزمان ندارد |
سوالات پرتکرار درباره ویپ و آیکاس
- آیا ویپ دود ندارد؟
ویپ مایع را گرم می‌کند و آئروسل (بخار) تولید می‌کند.
- ویپ یا آیکاس کدام کم‌ضررتر است؟
هر دو کمتر از سیگار سنتی برای سلامتی مضر هستند، اما آیکاس مواد مضر کمتری تولید می‌کند. اگر عواملی مانند نحوه استفاده، ترکیب محصول، کیفیت و طول زمان مصرف «ویپ» رعایت شود، می‌تواند مزایای مشابه‌ای مانند آیکاس داشته باشد.
- ویپ بدون نیکوتین بی‌ضرر است؟
خیر، بخار بدون نیکوتین همچنان ممکن است ترکیبات مضر داشته باشد.
- آیکاس باعث سرطان می‌شود؟
خطر مواد سرطان‌زا در آیکاس کمتر از سیگار است، اما شواهد علمی بلندمدت هنوز کافی نیست و نمی‌توان آن را بی‌خطر دانست.
- آیا ویپ به ترک سیگار کمک می‌کند؟
بله، شواهد نشان می‌دهد که استفاده از ویپ‌های حاوی نیکوتین، به‌ویژه زمانی که همراه با مشاوره یا حمایت رفتاری باشد، می‌تواند شانس ترک موفق سیگار را افزایش دهد؛ البته این روش 100 درصد مؤثر یا بدون خطر نیست.
- استفاده از ویپ یا آیکاس برای نوجوانان باعث اعتیاد به آن نمی‌شود؟
خیر، مصرف ویپ یا آیکاس می‌تواند باعث وابستگی و اثرات منفی بر رشد مغز و ریه شود.
- بخار ویپ یا آیکاس برای اطرافیان خطر دارد؟
استعمال دود دست دوم ویپ یا آیاکس احتمالاً کمتر از دود سیگار سلامت اطرافیان را به خطر می‌اندازد، اما هنوز شامل ذرات معلق و مواد شیمیایی است.
- یک ویپ استاندارد چه ویژگی‌هایی دارد؟
دستگاه‌های ایمن‌تر ویپ دارای کنترل دقیق دما و ولتاژ برای جلوگیری از تولید ترکیبات مضر، استفاده از مایعات استاندارد و آزمایش‌شده، کویل‌های فلزی خالص و توزیع یکنواخت حرارت هستند تا ریسک آزادسازی فلزات سنگین و ترکیبات سرطان‌زا کاهش یابد.
- آیا دود آیکاس بو ندارد؟
دود یا آئروسل آیکاس به‌مراتب کم‌بوتر و کمتر آزاردهنده از دود سیگار سنتی است و خاکستری تولید نمی‌کند، اما کاملاً بی‌بو نیست و همچنان مقداری عطر و ذرات معلق دارد که می‌تواند برای اطرافیان محسوس باشد.
نتیجه گیری
ویپ و آیکاس (IQOS / HTP) به‌عنوان جایگزین‌های کم‌ضرر سیگار سنتی شناخته می‌شوند و می‌توانند برخی خطرات ناشی از مصرف دخانیات را کاهش دهند، اما هیچ‌کدام کاملاً بی‌خطر نیستند. ویپ با تولید بخار از مایعات حاوی نیکوتین، ترکیبات کربنیلی و فلزات سنگین، و آیکاس با گرم‌کردن تنباکو و ایجاد آئروسل حاوی نیکوتین و ذرات معلق، همچنان اثرات بالقوه منفی بر سلامت ریه، قلب و سیستم ایمنی دارد. اگر به سلامتی خود اهمیت می‌دهید، بهترین و اولین قدم ترک کامل سیگار تحت نظر روانشناس و پزشک است. اگر برای ترک سیگار نیاز به مشاوره با پزشک یا روانشناس دارید، می‌توانید به آسانی از طریق وب اپ اسنپ دکتر با پزشک و روانشناس مشاوره آنلاین دریافت کنید.
