انواع اختلال دوقطبی و روش‌های کنترل آن
انواع اختلال دوقطبی ۱ و ۲، یک بیماری مادام‌العمر و همیشگی بوده که متاسفانه به خودی خود نیز از بین نمی‌رود. فرد مبتلا به اختلال دو قطبی در مواجهه با نشانه‌های این بیماری احساس تنهایی و انزوا کرده و حتی تحمل شرایط برایش طاقت‌فرسا است. تشخیص زودهنگام و دقیق این بیماری، اولین گام برای بهتر شدن وضعیت فرد مبتلا خواهد بود. در واقع، درمان مناسب، همراه با حمایت خانواده و مراقبت کافی، به افراد مبتلا به اختلال دوقطبی کمک می‌کند تا زندگی سالم و رضایت‌بخشی را تجربه کنند.
اختلال دوقطبی چیست؟
اختلال دوقطبی (Bipolar disorder) یک بیماری جدی روانی است که شامل نوسانات غیرعادی در خلق و خو، از اوج هیجان و شیدایی (قله) تا دوره‌های افسردگی (دره) می‌شود. در گذشته به بیماری اختلال دوقطبی، بیماری افسردگی-شیدایی (manic depression) نیز گفته می‌شد. فردی که به بیماری اختلال دوقطبی مبتلا است، تغییرات نوسانی‌ای را در میزان انرژی، تفکر، رفتار و حتی خواب خود تجربه می‌کند. در طول دوره‌های رفتاری دوقطبی انجام وظایف روزانه از جمله رفتن به محل کار یا مدرسه و حتی حفظ روابط، دشوار است.
متاسفانه این بیماری روانی، میلیون‌ها انسان را در سراسر جهان تحت‌تاثیر قرار داده است. با اینکه بیشتر افراد در دوره نوجوانی یا سنین بیست سالگی خود با اختلال دوقطبی تشخیص داده می‌شوند، این بیماری در هر سنی ممکن است رخ دهد. اما خبر خوب این است که انواع اختلال دوقطبی ۱ و ۲، با ترکیبی از داروها و روش‌های درمانی، قابل کنترل و مدیریت هستند.
چه دلیلی باعث اختلال دوقطبی می‌شود؟
اینکه چه دلیلی ممکن است بیماری افسردگی-شیدایی را سبب شود، می‌تواند به عوامل مختلفی برگردد. اما چیزی که روشن به نظر می‌سد، این است که فرد در صورت داشتن سابقه خانوادگی اختلال دوقطبی، تجربه یک رویداد تکان‌دهنده، دلخراش و آسیب‌زا و یا استفاده از مواد مخدر یا الکل، در معرض خطر بیشتری در مورد ابتلا به این بیماری است. البته تفاوت در ساختار و عملکرد مغز نیز ممکن است در این روند نقش داشته باشد. اگر فکر می‌کنید ممکن است این اختلال را داشته باشید، می‌توانید شرایط خود را با یک پزشک متخصص در میان بگذارید.
علل اختلال دوقطبی
هنوز علل دقیق اختلال دوقطبی به طور کامل شناخته نشده است. با این حال تحقیقات نشان می‌دهد که ترکیبی از عوامل ژنتیکی، محیطی و عصبی‌شیمیایی در ایجاد این اختلال نقش دارند. در ادامه به عواملی که در وقوع این بیماری نقش دارند، اشاره شده است:
-
منشا ژنتیکی
مطالعات مختلف، ژن‌های خاصی را شناسایی کرده‌اند که ممکن است با افزایش خطر ابتلا به این اختلال مرتبط باشند. با این حال، توجه به این نکته مهم است که داشتن سابقه خانوادگی، لزوما به معنای ابتلای صددرصدی فرد به یکی از انواع اختلال دوقطبی ۱ و ۲ نیست.
-
عدم تعادل عصبی‌شیمیایی
انتقال‌دهنده‌های عصبی، پیام‌رسان‌های شیمیایی در مغز هستند که نقش بسیار مهمی در تنظیم خلق‌و‌خو و رفتار انسان دارند. عدم تعادل در انتقال‌دهنده‌های عصبی مانند دوپامین، سروتونین و نوراپی‌نفرین در افراد مبتلا به اختلال دوقطبی مشاهده شده است. این عدم تعادل ممکن است در نوسانات خلقی (فراز و نشیب خلقی) غیرطبیعی که در این بیماری مشاهده می‌شود، موثر باشد.
-
ساختار و عملکرد مغز
تفاوت‌هایی در ساختار و عملکرد مغز افراد مبتلا به انواع اختلال دوقطبی ۱ و ۲ مشاهده شده است. مناطقی از مغز که در تنظیم احساس و هیجان نقش دارند، مانند لوب پیشانی مغز، آمیگدال و هیپوکامپ، ممکن است ناهنجاری‌هایی را در افراد مبتلا به این بیماری نشان دهند. این ناهنجاری‌های مغزی نیز ممکن است بر اختلالات خلقی و سایر علائم بیماری تاثیر بگذارد.
-
عوامل محیطی
برخی عوامل محیطی ممکن است باعث تحریک یا تشدید اختلال دوقطبی، در افرادی که از نظر ژنتیکی مستعد ابتلا به این بیماری هستند شود. این عوامل می‌توانند شامل عوامل استرس‌زای زندگی، رویدادهای تکان‌دهنده و دلخراش، مصرف مواد و اختلال در الگوهای خواب باشند. در نهایت، این محرک‌های محیطی می‌توانند بر شروع و سیر دوره‌های اختلال دوقطبی تاثیر بسزایی بگذارند.
-
ریتم شبانه‌روزی نامتعادل
اختلال در ساعت داخلی بدن که به ریتم شبانه‌روزی معروف است، با اختلال دوقطبی ارتباط مستقیم دارد. الگوهای خواب نامنظم، تغییر در برنامه‌ها و روتین روزانه و اختلال در سیکل یا چرخه تاریکی-روشنایی، می‌تواند بر ثبات خلق‌و‌خوی افراد مبتلا به این بیماری تاثیر بگذارد.
علائم و نشانه‌های انواع اختلال دوقطبی ۱ و ۲
زمانی‌که فرد دچار یک دوره شیدایی می‌شود، بیش از حد هیجان‌زده، پویا، مبتکر، سازنده و حتی شکست‌ناپذیر خواهد شد. از سوی دیگر، زمانی‌که فرد دچار یک دوره افسردگی می‌شود، به شدت احساس غم، یاس، ناامیدی و خستگی می‌کند. این افراد ممکن است از شرکت در فعالیت‌های معمول خود اجتناب کرده و حتی از دوستان و خانواده خود نیز دوری کنند.
یک دوره شیدایی شدید یا افسردگی، ممکن است علائم روان‌پریشی مانند هذیان (delusions) و توهم (hallucinations) یا دیدن و شنیدن چیزهایی که دیگران آنها را نمی‌بینند یا نمی‌شنوند، ایجاد کند. این تغییرات رفتاری شدید معمولا باعث نگرانی دوستان و خانواده می‌شود. البته باید گفت که تجربه هر فردی از اختلال دوقطبی متفاوت بوده و علائم و نشانه‌های آن نیز فرق می‌کند.
| علائم دوره شیدایی (manic) ممکن است شامل موارد زیر باشد: | نشانه‌های دوره افسردگی (depressive) ممکن است شامل موارد زیر باشد: |
| دارای احساسات شدید سرخوشی، خوشحالی، رضایت‌مندی، هیجان، شادی و شعف است | احساس ناراحتی، غم، اندوه عمیق، نگرانی و اضطراب دارد |
| به‌طور غیرطبیعی مضطرب، چموش، جهنده و بی‌قرار است | از دست دادن علاقه یا لذت درباره فعالیت‌هایی که زمانی از آنها لذت می‌برد، از جمله سرگرمی‌ها، تعاملات اجتماعی یا رابطه جنسی، از ویژگی‌های اوست |
| موجی از انرژی داشته و در چندین فعالیت همزمان شرکت می‌کند | احساس خستگی و کم‌انرژی بودن می‌کند |
| دچار بی‌خوابی یا بی‌قراری است | دچار فراموشی می‌شود |
| تند صحبت می‌کند و یا به‌طورغیرعادی پرحرف است | احساس بلاتکلیفی می‌کند |
| دارای افکار مسابقه‌ای (رقابتی) یا تفکرات درهم است
| در تمرکز کردن، تصمیم‌گیری یا به خاطر سپردن اطلاعات مشکل دارد |
| دچار حواس پرتی است
| تجربه بی‌خوابی (مشکل در به خواب رفتن) یا پرخوابی (خواب آلودگی بیش از حد یا خواب طولانی‌مدت) دارد |
| عزت‌نفس زیاد یا باور بیش‌از‌حد به توانایی‌های خود دارد که گاهی منجر به رفتارهای غیر واقعی یا پرخطر می‌شود | تغییرات قابل‌توجه در میزان اشتها را تجربه می‌کند که می‌تواند منجر به کاهش وزن یا افزایش وزن شود |
| میل به انجام کارهای عجولانه، نسنجیده، غیرمشخص یا پرخطر مانند داشتن رابطه جنسی ناایمن، رانندگی بی‌پروا یا خرج کردن پول زیاد دارد | احساس یاس و ناامیدی بسیار می‌کند |
| در رفتار او افزایش بی‌قراری، کج‌خلقی و زودرنجی قابل‌مشاهده است
| درباره خود تصور منفی، احساس گناه بیش از حد، پوچی یا بی‌لیاقتی دارد |
| دچار هیپو مانیا یا جنون خفیف است | افکار مرتبط با مرگ یا خودکشی را در سر می‌پروراند
|
انواع اختلال دوقطبی
همه متخصصان پزشکی در مورد نحوه طبقه‌بندی یا تشخیص اختلال دوقطبی با هم اتفاق‌نظر ندارند. به عبارتی، تحقیقات بیشتری در این زمینه لازم است. در هر صورت، هر نوع اختلال دوقطبی شامل زمانی بین دوره‌های شیدایی یا افسردگی است که در آن علائم بیماری کاهش یافته یا فرد احساس ثبات می‌کند. به بیان واضح‌تر، تفاوت عمده بین انواع اختلال دوقطبی در این است که، حالات خلقی آن تا چه میزان شدید بوده و چقدر طول می‌کشند. در بخش زیر، مهم‌ترین نوع طبقه‌بندی را برای شما بیان کرده‌ایم:
- اختلال دوقطبی ۱: اختلال دوقطبی ۱ با دوره‌های شیدایی که حداقل ۷ روز طول می‌کشد یا با علائم شیدایی که آنقدر شدید هستند که فرد نیاز به مراقبت‌های پزشکی فوری دارد، تعریف می‌شود. معمولا در این نوع اختلال، دوره‌های افسردگی که حداقل ۲ هفته طول می‌کشد نیز رخ می‌دهد.
- اختلال دوقطبی ۲: اختلال دوقطبی ۲ زمانی تشخیص داده می‌شود که فرد الگویی از دوره‌های افسردگی و دوره‌های شیدایی خفیف را تجربه می‌کند؛ اما نه دوره‌های شیدایی کاملی که در اختلال دوقطبی ۱ یافت می‌شود. لازم به ذکر است که، برخی از بیماران دوقطبی ۲ ممکن است حملات افسردگی طولانی و شدیدی را تجربه کنند.
- اختلال سیکلوتیمیک: سیکلوتیمیا با دوره‌هایی متشکل از علائم شیدایی خفیف و افسردگی مشخص می‌شود که معیارهای کامل اختلال افسردگی دوقطبی یا افسردگی کامل را ندارد. در واقع، بی‌ثباتی مزمن خلقی شیدایی و افسردگی آن، به اندازه اختلال دوقطبی ۱ یا ۲ طولانی، شدید یا مکرر نیست.
تشخیص اختلال دوقطبی
تشخیص انواع اختلال دوقطبی ۱ و ۲ معمولا توسط یک متخصص سلامت روان، مانند روانپزشک یا روانشناس بالینی انجام می‌شود. پس از مرحله تشخیص، گزینه‌های درمانی مناسب مانند دارو، روان‌درمانی، یا ترکیبی از هر دو، می‌توانند مورد بحث و اجرا قرار گیرند. فرآیند تشخیص این بیماری نیز شامل یک ارزیابی جامع بوده که شامل چندین مولفه است. این مولفه‌ها را در بخش زیر بررسی می‌کنیم:
مصاحبه بالینی
پزشک یک مصاحبه مفصل با فرد انجام می‌دهد تا اطلاعاتی در مورد علائم، سابقه پزشکی، سابقه خانوادگی در مورد شرایط سلامت روان، و دوره‌های قبلی مرتبط با نوسانات خلقی را جمع‌آوری کند. از این رو، ارائه یک گزارش دقیق و صادقانه از تجربیات بیمار برای کمک به تشخیص صحیح، ضروری است.
ارزیابی خلق و خوی
پزشک، دوره‌های خلقی فعلی و گذشته فرد، از جمله دوره‌های شیدایی، هیپومانیک و افسردگی را ارزیابی می‌کند. علاوه‌بر آن، در مورد مدت، تعداد و فراوانی و شدت این دوره‌ها پرس‌و‌جو خواهد کرد.
معیارهای تشخیصی
راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-۵)، منتشر شده توسط انجمن روانپزشکی آمریکا معیارهای تشخیص اختلال دوقطبی را به درستی و دقت مشخص کرده و مرجعی برای تشخیص پزشک است. معیار DSM-۵ مدت، شدت و الگوی دوره‌های خلقی مورد نیاز برای تشخیص بیماری را تعیین می‌کند.
ارزیابی پزشکی
برای رد کردن سایر شرایط پزشکی که ممکن است علائم خلقی را تقلید کرده یا به آن کمک کنند، امکان دارد پزشک معاینه فیزیکی انجام داده و تست‌های آزمایشگاهی را نیز تجویز کند. زیرا تعیین اینکه آیا وضعیت پزشکی زمینه‌ای یا اختلالات مصرف مواد وجود دارد یا خیر بسیار مهم است.
اطلاعات جانبی
جمع‌آوری اطلاعات از اعضای خانواده یا دوستان نزدیکی که رفتار فرد را در طول دوره‌های خلقی مشاهده کرده‌اند، می‌تواند اطلاعات ارزشمندی برای تشخیص صحیح ارائه دهد.
پیشگیری از اختلال دوقطبی
نمی توان به‌طور کامل از اختلال دوقطبی اجتناب کرد. برای جلوگیری از بدتر شدن اختلال دوقطبی یا سایر شرایط سلامت روان، به محض بروز علائم بیماری باید به دنبال درمان آن بود. اگر به شما تشخیص اختلال دوقطبی داده شده است، تکنیک‌های زیر می‌توانند به جلوگیری از تبدیل شدن علائم جزئی به دوره‌های کامل شیدایی یا افسردگی کمک کنند:
- مراقب علائم هشداردهنده باشید: درمان علائم اولیه می‌تواند از بدتر شدن تغییرات خلقی در دوره‌ها جلوگیری کند. اگر مشکوک هستید که یک دوره افسردگی یا شیدایی در شرف وقوع است، فورا با پزشک خود تماس بگیرید. از دوستان یا خانواده خود نیز بخواهید تا به شما کمک کرده و مراقب علائم هشداردهنده باشند.
- مصرف الکل و مواد مخدر را متوقف کنید: استفاده تفریحی از الکل یا سایر مواد مخدر، می‌تواند شرایط شما را تشدید کرده و احتمال بازگشت علائم بیماری را افزایش دهد.
- دستورالعمل‌های روی نسخه‌های خود را دنبال کنید: درمان خود را متوقف نکنید. اگر داروی خود را قطع کنید یا دوز مصرفی مخصوص خودتان را سرخود کاهش دهید، علائم شما می‌تواند بدتر شده یا عود کنند.
روش‌های کنترل و مدیریت اختلال دوقطبی
انواع اختلال دوقطبی ۱ و ۲ معمولا با یک رژیم دارویی، روان درمانی و تغییر سبک زندگی مدیریت و درمان می‌شود. هدف از درمان، تثبیت خلق‌و‌خو، مدیریت علائم، جلوگیری از عود شدن و بهبود کلی شرایط است. البته برنامه درمانی خاص، به نیازهای منحصر به فرد شخص و شدت علائم بیماری بستگی دارد. برای ایجاد و حفظ یک رژیم درمانی موثر، همکاری نزدیک با یک متخصص مراقبت‌های بهداشتی مانند روانپزشک، بسیار مهم است. در هر صورت در بخش زیر، مجموعه روش‌های درمان و کنترل اختلال دوقطبی آورده شده است:
داروها
تثبیت‌کننده‌های خلق‌و‌خو، داروهای ضدروان‌پریشی و داروهای ضد‌افسردگی می‌توانند به مدیریت نوسانات خلقی و سایر علائم آن کمک کنند. البته درک فواید و خطرات تمام این داروها مهم است. از طرفی، ممکن است نیاز باشد که افراد داروهای مختلفی را قبل از تعیین اینکه کدام یک برای آنها بهترین نتیجه را می‌دهد، امتحان کنند. بنابراین، بیماران هرگز نباید بدون راهنمایی و مشورت با پزشک، مصرف دارو را شروع و یا قطع کنند.
تراپی (گفتار درمانی یا روان درمانی)
تراپی (Talk therapy یا psychotherapy) به بیماران کمک می‌کند تا اختلال دوقطبی خود را بپذیرند، علائم هشداردهنده و پراهمیت یک دوره شیدایی یا افسردگی را بشناسند، مهارت‌های مقابله با استرس را در خود بهبود ببخشند و از برنامه دارویی که برایشان تعیین می‌شود پیروی کنند. تراپی همچنین نوع روابط صحیح بین خانواده‌ها را بهبود می‌بخشد.
درمان طولانی‌مدت و مداوم
ممکن است زمان‌هایی بین دوره‌های شیدایی و افسردگی، فرد احساس خوبی داشته باشد، اما یک برنامه درمانی طولانی‌مدت و مداوم، می‌تواند شدت و دفعات نوسانات خلقی را به‌طور موثری کاهش دهد. اینجاست که درمان‌های طولانی‌مدت، اهمیت خود را نشان می‌دهند.
در بخش زیر، مجموعه‌ای از عادات صحیح آورده شده است که اگر با درمان حرفه‌ای همراه باشد، می‌تواند به مدیریت علائم انواع اختلال دوقطبی ۱ و ۲ کمک کند:
یک برنامه خواب ثابت و منظم داشته باشید
سعی کنید هر روز در ساعت معینی بخوابید و بیدار شوید. کم‌خوابی می‌تواند افراد را در معرض خطر دوره‌های شیدایی یا افسردگی قرار دهد. بدانید که خوابیدن بیش از حد معمول، ممکن است نشانه‌ای از یک دوره افسردگی باشد. همچنین بهتر است مصرف کافئین را محدود کنید، چرا که می‌تواند خواب را مختل کند.
خوب غذا بخورید و ورزش منظم داشته باشید
همیشه داشتن یک رژیم غذایی سالم، بر حفظ سلامت انسان موثر بوده است. چراکه یک رژیم غذایی سالم به بدن شما مواد مغذی لازم و مناسب را می‌رساند. از طرفی، ورزش منظم نیز می‌تواند به بهبود خلق و خوی شما کمک کند. شما باید از مصرف الکل و سایر مواد مخدر نیز خودداری کنید.
داروی خود را طبق دستور پزشک مصرف کنید
همیشه دارویی که پزشک برای شما تجویز کرده است را در زمان مناسب مصرف کنید. شما باید این کار را حتی زمانی که خلق و خوی‌تان در وضعیت ثابتی است نیز انجام دهید. همچنین قبل از مصرف داروهای مکمل که بدون نسخه هم در دسترس هستند و یا هر دارویی که توسط پزشک دیگری برایتان تجویز شده است، باز هم باید با پزشک خود مشورت کنید.
یک ژورنال خلقی برای خود تهیه کنید
با پیگیری و بررسی احساس روزانه خود می‌توانید متوجه تمام محرک‌ها شوید، نحوه عملکرد درمان خود را مشاهده کرده و حتی تغییرات در الگوی غذا خوردن یا خوابیدن خود را نظارت و بررسی کنید. اگر داروی شما نیاز به تنظیم و تغییر داشته باشد، این اطلاعات مکتوب‌شده می‌تواند برای شما و پزشک‌تان مفید باشد.
کسی که مسئول مراقبت از شماست را، به‌روز نگه دارید
حتی اگر شما به روانپزشک مراجعه می‌کنید، باز هم کسی که مسئول مراقبت از شماست بخش مهمی از مدیریت و کنترل اختلال دوقطبی شما را برای طولانی‌مدت بر عهده دارد. بنابراین همیشه آنها را با اطلاعات دقیق و درست، از وضعیت خود آگاه کنید.
استرس را به حداقل برسانید
بر کسی پوشیده نیست که استرس و اضطراب، به سلامت انسان آسیب می‌رساند. برای کمتر کردن استرس، در صورت امکان زندگی خود را ساده بگیرید. به‌عنوان یک پیشنهاد ایده‌آل، فعالیت‌های آرامش‌بخشی مانند مدیتیشن یا یوگا را امتحان کنید.
یک گروه حمایتی و آگاه تشکیل دهید
شما می‌توانید یک جمع حمایتی از اعضای خانواده و یا دوستان خود درست کنید، تا در هنگام بروز بحران برایتان کمک‌کننده و مفید باشند. به عبارتی، به عزیزان خود در مورد اختلال دوقطبی ۱ و ۲، آموزش‌ها و آگاهی‌های لازم را بدهید تا آنها هم بتوانند به بهترین شکل از شما حمایت کنند. حتی می‌توانید از آنها بخواهید که به شما کمک کنند تا علائم هشداردهنده دوره‌های شیدایی یا افسردگی را بهتر تشخیص دهید.
جمع‌بندی انواع اختلال دوقطبی و روش‌های مدیریت آن
اگر فکر می‌کنید خودتان یا یکی از آشنایان، دچار یکی از انواع اختلال دوقطبی ۱ و ۲ باشید، بهترین کار این است که با پزشک متخصص مشورت کرده و وضعیت را برای او شرح دهید. برای این کار می‌توانید از امکان نوبت‌دهی آنلاین مطب یا مشاوره روانشناسی آنلاین و تلفنی اسنپ دکتر که به سادگی در دسترس کاربران است، استفاده کنید. چراکه مشورت، معاینه و چکاپ پزشکی توسط واجد شرایط، می‌تواند وضعیت سلامت شما و عزیزانتان را به خوبی مشخص کرده و در صورت لزوم، روند بهبودی را شروع کنید.
