واریکوسل چیست، چه علائمی دارد و چگونه درمان می‌شود؟

کیسه‌ بیضه یا اسکروتم (Scrotum) کیسه‌ای پوشیده از پوست است که بیضه‌ها را نگه می‌دارد. این کیسه همچنین محافظ شریان‌ها و رگ‌هایی‌ است که خون را به غدد تولید مثل می‌رسانند. وضعیت غیرطبیعی سیاه‌رگ‌ در کیسه‌ بیضه ممکن است باعث ایجاد واریکوسل (Varicocele) شود. واریکوسل بزرگ شدن سیاهرگ‌های خاصی داخل کیسه‌ بیضه است (فقط در کیسه‌ بیضه ایجاد می‌شود) و بسیار شبیه به رگ‌های واریسی‌ (Varicose Veins) است که روی پا ایجاد می‌شوند. عامل ایجاد این مسئله نقص بعضی از دریچه‌های پمپاژ خون است. مجموعه‌ این سیاه‌رگ‌ها شبکه‌ پامپینی‌فرم (Pampiniform Plexus) نام دارد. واریکوسل معمولا دردناک نیست و مشکل جدی ایجاد نمی‌کند، اما می‌تواند با کاهش تولید و کیفیت اسپرم بر باروری مردان تاثیر بگذارد. همچنین ممکن‌ است باعث کوچک شدن بیضه‌ها شود. درصورت بروز عوارض جدی، امکان جراحی واریکوسل وجود دارد.

واریکوسل مسئله‌ شایعی‌ است. معمولا 15 درصد از مردان بین سنین 15 تا 25 سال درگیر واریکوسل می‌شوند. همچنین 35 درصد از مردان نابارور درگیر این مشکل هستند. واریکوسل بیشتر در دوران بلوغ پیش می‌آید و در اکثر موارد فقط یک طرف، معمولا سمت چپ، را درگیر می‌کند. آناتومی سمت راست و چپ کیسه‌ بیضه یکسان نیست. در موارد بسیار نادری هر دو طرف کیسه‌ بیضه درگیر واریکوسل می‌شود. تمام موارد واریکوسل بر تولید اسپرم تاثیر نمی‌گذارند. در این مقاله به بررسی علل، علائم و درمان واریکوسل می‌پردازیم.

واریکوسل در مردان بالای 40 سال، ممکن است با انسداد سیاهرگ بزرگ‌تری در داخل شکم، باعث ایجاد تومور کلیوی شود.

ممکن است شخص علائم واریکوسل را نداشته باشد، ولی درگیر موارد زیر باشد:

• وجود توده در یکی از بیضه‌ها
• تورم کیسه‌ بیضه
• بزرگ شدن سیاه‌رگ‌ها یا پیچ خوردن آن‌ها که معمولا به شکل کیسه‌ای از کرم توصیف می‌شوند
• درد خفیف و مکرر کیسه‌ بیضه

عامل ایجاد واریکوسل چیست؟

هر بیضه را یک ریسمان نازک اسپرماتیک (Spermatic Cord) نگه می‌دارد. این ریسمان‌ها از سیاه‌رگ‌ها، شریان‌ها و اعصابی تشکیل شده‌اند که از غدد محافظت می‌کنند. در سیاه‌رگ‌های سالم داخل بیضه، دریچه‌هایی یک‌طرفه خون را از بیضه به کیسه‌ بیضه منتقل می‌کنند و سپس به قلب برمی‌گردانند. گاهی اوقات خون به طور طبیعی در سیاه‌رگ‌ها حرکت نمی‌کند و با کندی حرکت در نقاطی از سیاه‌رگ‌ها جمع شده و باعث بزرگ شدن آن‌ها می‌شود. واریکوسل با گذشت زمان و به کندی ایجاد می‌شود. هیچ خطری برای واریکوسل مشخص نشده‌ و علت دقیق بروز آن نیز تعیین نشده‌ است.

راه‌های تشخیص واریکوسل چیست؟

راه‌های مختلفی برای تشخیص واریکوسل وجود دارد که به آن‌ها اشاره می‌کنیم:

 معاینه‌ بدنی:

بعضی مواقع واریکوسل در حالت درازکشیده احساس یا مشاهده نمی‌شود. به همین جهت احتمال دارد که پزشک بیضه‌های شخص را در هر دو حالت ایستاده و درازکشیده معاینه کند.

مانور والساوا (Valsalva Maneuver):

از این روش معمولا برای تشخیص واریکوسل‌های کوچک استفاده می‌شود. در این روش پزشک از شخص می‌خواهد که در حالت ایستاده نفس عمیقی بکشد‍‍‍‍‍‍‍‍‍. نفس خود را نگه دارد و در حین معاینه‌ کیسه‌ بیضه توسط پزشک، نفس خود را بیرون دهد.

سونوگرافی اسکروتوم (کیسه‌ بیضه):

در بعضی موارد سونوگرافی کیسه‌ بیضه ممکن است ضروری باشد. سونوگرافی اسکروتوم به اندازه‌گیری سیاه‌رگ‌های اسپرمی کمک کرده و تصویر دقیقی از وضعیت به پزشک می‌دهد. پس از تشخیص واریکوسل، پزشک آن را با توجه به اندازه‌ توده در بیضه‌ شخص در یکی از سه درجه‌ بالینی طبقه‌بندی می‌کند. یک کوچک‌ترین درجه و سه بیش‌ترین درجه است. درجه و سایز توده روی روند درمان تاثیر خاصی ندارد و گزینه‌های درمانی بر اساس میزان ناراحتی و درد یا مشکلات ناباروری انتخاب می‌شوند.

طبقه‌بندی واریکوسل:

سه درجه واریکوسل وجود دارد:

 اگر واریکوسل بیش از حد رشد کند، ممکن است هنگام لمس شبیه یک کیسه‌ نرم باشد.

واریکوسل خفیف فقط از طریق آزمایشات تصویربرداری نظیر ترموگرافی کیسه‌ بیضه (Scrotal Thermography) یا آزمایش رفلاکس داپلر (Doppler Reflux Test) قابل تشخیص است.

آزمایش اولتراسوند (Ultrasound Test) به تشخیص تومور در محل روی یا نزدیک لوله‌ اسپرم کمک می‌کند.

علائم واریکوسل چیست؟

واریکوسل به ندرت باعث درد می‌شود. در صورت بروز درد، احتمالا ویژگی‌های زیرملموس باشند:

• درد هنگام ایستادن یا فعالیت‌های بدنی شدیدتر می‌شود.
• درد خفیف و شدید می‌شود.
• درد هنگام دراز کشیدن به پشت کمتر می‌شود.
• درد در طول روز شدیدتر می‌شود.

عوارض احتمالی واریکوسل چیست؟

• ناباروری:

واریکوسل می‌تواند بر باروری تاثیر بگذارد. 35 تا 44 درصد از مردان با ناباروری اولیه و 45 تا 81 درصد از مردان با ناباروری ثانویه درگیر واریکوسل هستند. ناباروری اولیه برای زوج‌هایی استفاده می‌شود که حداقل پس از یک سال تلاش، بچه‌دار نشده‌اند و ناباروری ثانویه برای زوج‌هایی به کار می‌رود که حداقل یک‌بار بچه‌دار شده‌ و برای بار دوم قادر به باردار شدن نیستند.

• انقباض بیضه:

واریکوسل می‌تواند منجر به آتروفی (کوچک شدن) بیضه شود. لوله‌های تولیدکننده‌ اسپرم تشکیل‌دهنده‌ قسمت اعظمی از بیضه هستند. در صورت آسیب دیدن این لوله‌ها بیضه ممکن است کوچک‌تر و نرم‌تر شود.

• عدم تعادل هورمونی:

همانطور که سلول‌ها به افزایش فشار واکنش نشان می‌دهند، تغییر هورمون‌ها نیز ممکن است باعث تحریک سلول‌ها شود. واریکوسل ممکن است باعث افزایش ترشح هورمون لوتئینیزه (LH) شود. این هورمون هم در زنان و هم در مردان وجود دارد، اما در زنان بیش‌تر است. همچنین واریکوسل ممکن است سطح تستوسترون طبیعی را بهم بزند.

روش‌های درمان واریکوسل

درمان واریکوسل همیشه ضروری نیست و در مشکلاتی که واریکوسل عامل آن‌ها‌ست، شخص ممکن‌ است درخواست درمان داشته باشد. این مشکلات شامل موارد زیر هستند:

• باعث درد شود.
• باعث آتروفی (کوچک شدن) بیضه (Testicular Atrophy) ‌شود.
• حداقل برای دو سال باعث ناباروری ‌شود.

این مشکل در برخی از افراد می‌تواند عامل ایجاد مشکلاتی در عملکرد بیضه باشد و هرچه درمان سریع‌تر انجام شود، شانس بیش‌تری برای تولید اسپرم وجود دارد.

پوشیدن لباس زیر تنگ یا بندی ممکن است درد یا ناراحتی ناشی از واریکوسل را کاهش دهد. در صورت تشدید علائم، ممکن است درمان‌هایی نظیر واریکوسلکتومی (Varicocelectomy) و آمبولیزاسیون واریکوسل (Varicocele Embolization) ضروری باشند.

واریکوسلکتومی (Varicocelectomy):

واریکوسلکتومی عمل جراحی یک‌روزه‌ای است که در بیمارستان انجام می‌شود. متخصص اورولوژی از طریق شکم یا لگن وارد بدن شخص شده و سیاه‌رگ‌های غیرطبیعی را می‌بندد. سپس خون می‌تواند از اطراف سیاه‌رگ‌های غیرطبیعی به سیاه‌رگ‌های طبیعی جریان یابد.

آمبولیزاسیون واریکوسل (Varicocele Embolization):

روش آمبولیزاسیون واریکوسل نسبت به واریکوسلکتومی کمتر تهاجمی‌ است و عملی یک‌روزه است. زمان بهبودی در این روش نسبتا کوتاه است. در این روش یک کاتتر (لوله‌ای نازک، بلند و قابل انعطاف) در رگ کشاله‌ ران یا گردن قرار داده می‌شود. سپس یک کویل (Coil) داخل کاتتر و واریکوسل جاسازی می‌شود. این روش مانع از رسیدن خون به سیاه‌رگ‌های غیر طبیعی می‌شود.

جراحی لاپاراسکوپی (Laparoscopic Varicocele Surgery):

جراحی لاپاراسکوپی واریکوسل روشی نسبتا جدید و یک جراحی باز و کمتر تهاجمی است. در این روش پزشک با ایجاد یک یا چند برش بسیار کوچک مانع از انسداد خون در سیاه‌رگ‌ها می‌شود.

خطرات جراحی واریکوسل

روش‌های درمانی واریکوسل نسبتا بی‌خطر هستند. اما در هر جراحی‌ای خطراتی ممکن است وجود داشته باشد. موارد زیر جزو ریسک‌های جراحی واریکوسل هستند:

• آسیب شریان
• آتروفی (کوچک شدن) بیشتر بیضه
• عفونت
• کبودی، تورم یا تجمع مایعات در محل جراحی
• درد شکم
• در موارد نادری ممکن است ترومبوز (گرفتگی) سیاه‌رگ کلیوی (Renal Vein Thrombosis) ایجاد شود. این مشکل می‌تواند روی کلیه اثر منفی داشته باشد و باعث جراحی‌های دیگر شود.
• در بعضی مواقع سیاه‌رگ‌هایی که خون پس از جراحی از آن‌ها عبور می‌کند، متورم می‌شوند. این مورد نیز نیازمند درمان بیشتری است.

در چه شرایطی برای واریکوسل باید به پزشک مراجعه کرد؟

واریکوسل معمولا بدون علائم است و نیازی به درمان ندارد. در بسیاری از موارد واریکوسل در معاینات فیزیکی یا تست‌های باروری تشخیص داده می‌شود.

در صورت بزرگ بودن واریکوسل، بیضه‌ها خیلی کوچک می‌شوند. به همین دلیل تعداد اسپرم‌ها کاهش پیدا کرده و شخص برای باروری به مشکل می‌خورد. در این صورت ممکن است پزشک درمان را توصیه کند.

همچنین در صورت مشاهده‌ هر یک از علائم زیر باید به پزشک مراجعه کرد:

• درد خفیف، شدید و ضربان‌دار در کیسه‌ بیضه، بیضه یا کشاله‌ ران
• تورم کیسه‌ بیضه
• کوچک شدن بیضه
• ایجاد توده یا برآمدگی روی بیضه
• تغییر اندازه‌ یک یا هر دو بیضه
• اختلال در باروری

جراحی واریکوسل فقط در شرایطی ضروری‌ است که باعث ایجاد درد یا اختلال در باروری شده باشد. برای تعیین مناسب‌ترین روش درمان حتما باید با متخصص مشورت شود.