افتادگی رحم چیست و چه روش‌های درمانی دارد؟
برخی از زنان معمولا پس از یائسگی یا چند زایمان طبیعی و واژینال با مشکل افتادگی رحم روبرو می‌شوند. افتادگی رحم اصلا یک وضعیت حاد و جدی پزشکی نیست و بیشتر اوقات هم جای نگرانی ندارد. با این حال می‌تواند باعث اختلال عملکرد جنسی، ایجاد تصویر بد از بدن و کیفیت پایین زندگی به‌دلیل بی‌اختیاری ادرار یا مدفوع شود. خبر خوب اینکه در بسیاری مواقع می‌توان با رعایت چند نکته ساده و انجام تمرینات ورزشی مخصوص از افتادگی رحم جلوگیری کرد یا عوارض آن را کاهش داد. اگر میخواهید ببینید خودتان یا نزدیکان‌تان چقدر احتمال افتادگی رحم دارید و برای خودمراقبتی و پیشگیری و درمان این شرایط پزشکی چه باید کرد، تا انتهای این مقاله را بخوانید.
منظور از افتادگی رحم چیست؟
رحم یک ساختار عضلانی است که توسط عضلات و رباط‌های لگن در جای خود نگه داشته می‌شود. اگر این ماهیچه‌ها یا رباط‌ها کشیده یا ضعیف شوند، دیگر قادر به حمایت از رحم نیستند و باعث افتادگی می‌شوند. در واقع افتادگی رحم (Prolapsed Uterus) زمانی اتفاق می‌افتد که رحم از موقعیت طبیعی خود افتاده یا بلغزد و وارد واژن (کانال زایمان) شود.
افتادگی رحم ممکن است ناقص یا کامل باشد. افتادگی ناقص زمانی رخ می‌دهد که رحم فقط تا حدی به داخل واژن افتاده باشد. افتادگی کامل هم زمانی است که رحم به قدری پایین می‌افتد که برخی از بافت‌ها از واژن بیرون می‌زنند.
معمولا پزشکان درجه‌های مختلف افتادگی رحم را به‌شکل زیر رتبه‌بندی می‌کنند:
- درجه اول: دهانه رحم به داخل واژن می‌افتد.
- درجه دوم: دهانه رحم دقیقاً در داخل دهانه واژن قرار می‌گیرد.
- درجه سوم: دهانه رحم خارج از واژن قرار می‌گیرد.
- درجه چهارم: به دلیل ضعف در تمام عضلات حمایت‌کننده، تمام رحم خارج از واژن قرار می‌گیرد. به این حالت پروسیدنتیا (Procidentia) نیز می‌گویند.
چه عواملی باعث افتادگی رحم می‌شود؟
همان‌طور که گفتیم افتادگی رحم به‌دلیل ضعیف شدن عضلات لگن و بافت‌های حمایتی است. معمولا به‌طور طبیعی با افزایش سن و با از دست دادن طبیعی هورمون استروژن این عضلات لگن و بافت‌های حمایتی ضعیف می‌شوند. البته عوامل و دلایل دیگری هم وجود دارد که می‌تواند باعث ضعیف شدن عضلات لگن و بافت‌های حمایتی و افتادگی رحم شود، مانند:
- زایمان طبیعی و واژینال
- سن فرد هنگام اولین زایمان (زنان مسن در مقایسه با زنان جوان در معرض خطر بیشتری برای آسیب‌های کف لگن هستند)
- زایمان سخت یا ضربه به عضلات حمایتی در حین زایمان
- زایمان یک نوزاد بزرگ
- اضافه وزن داشتن (احتمال افتادگی رحم در افرادی با BMI بالاتر از ۲۵، بیشتر از افرادی با BMI در محدوده طبیعی است)
- بلند کردن مکرر وسایل سنگین
- شرایطی که منجر به افزایش فشار در شکم می‌شود مانند سرفه مزمن (به‌دلیل برونشیت و آسم)، تومورهای لگنی (نادر)، یا تجمع مایع در شکم
- یبوست مزمن یا زور زدن همراه با اجابت مزاج
- اضافه وزن یا چاقی همراه با فشار اضافی روی عضلات لگن
- جراحی بزرگ در ناحیه لگن که منجر به از دست دادن حمایت خارجی می‌شود
- سابقه خانوادگی بافت همبند ضعیف یا افتادگی رحم
- سیگار کشیدن
به‌طور کلی هر فعالیتی که به عضلات لگن فشار وارد کند می‌تواند خطر افتادگی رحم را افزایش دهد.
چه کسانی بیشتر در معرض افتادگی رحم هستند؟
با توجه به دلایل افتادگی رحم می‌توان گفت افراد زیر بیشتر در معرض احتمال افتادگی رحم هستند:
- بیش از یک بار زایمان طبیعی داشته‌اند.
- یائسه و سالخورده هستند.
- در سنین بالا به‌صورت طبیعی زایمان می‌کنند.
- یک نوزاد بزرگ را به‌صورت طبیعی به‌دنیا آورده‌اند.
- دارای اضافه وزن و چاقی هستند.
- سابقه جراحی لگن دارند.
- مبتلا به یبوست مزمن هستند.
- سابقه بافت همبند ضعیف در خانواده دارند.
- به‌دلیل سیگار کشیدن یا بیماری‌هایی مثل آسم سرفه‌های مزمن می‌کنند.
علاوه‌براین‌ها سایر اختلالات بافت همبند مانند سندرم مارفان و سندرم Ehler’s Danlos هم می‌تواند احتمال افتادگی رحم را بالا ببرد.
افتادگی رحم چه علائمی دارد؟
افرادی که دچار افتادگی جزئی و خفیف رحم می‌شوند ممکن است هیچ علامتی نداشته باشند. اما پرولاپس متوسط تا شدید رحم می‌تواند علائمی ایجاد کند. به‌طور کلی علائم افتادگی متوسط تا شدید رحم عبارتند از:
- دیدن یا احساس برآمدگی بافت از واژن
- احساس مالش بافت واژن روی لباس
- احساس پری یا فشار در لگن (ممکن است شبیه نشستن روی یک توپ کوچک باشد)
- درد کمر
- رابطه جنسی دردناک
- خونریزی واژینال
- افزایش ترشحات واژن
- یبوست یا مشکل در دفع مدفوع (نیاز به فشار دادن واژن با انگشتان برای کمک به اجابت مزاج)
- عفونت مثانه مکرر یا مشکل در تخلیه مثانه (احساس می‌کنید مثانه تا آخر خالی نمی‌شود.)
- مشکلات نشت و بی‌اختیاری ادرار
- ناراحتی در راه رفتن
در صورت بروز این علائم، باید فورا به پزشک مراجعه کنید و تحت درمان قرار بگیرید. بدون درمان مناسب، این وضعیت می‌تواند عملکرد روده، مثانه و فعالیت جنسی شما را مختل کند.
آیا افتادگی رحم عوارض دارد؟
افتادگی رحم بیشتر وقت‌ها با افتادگی سایر اندام‌های لگنی همراه است که در واقع عوارض افتادگی رحم محسوب می‌شوند. به‌عبارت دیگر ممکن است در یک فرد مبتلا به افتادگی رحم، یکی یا چند مورد از انواع پرولاپس نیز دیده شود:
- پرولاپس قدامی که افتادگی قدامی ناشی از بافت همبند ضعیف بین مثانه و سقف واژن است. این وضعیت می‌تواند باعث برآمدگی مثانه به داخل واژن شود و به آن سیستوسل (Cystocele) یا افتادگی مثانه می‌گویند. افتادگی مثانه می‌تواند منجر به تکرر ادرار یا احتباس و بی‌اختیاری ادرار شود.
- افتادگی واژن خلفی که رکتوسل (Rectocele) نامیده می‌شود. در واقع بافت همبند ضعیف بین رکتوم و کف واژن می‌تواند باعث برآمدگی رکتوم به داخل واژن شود. این شرایط می‌تواند باعث مشکل در حرکات روده شود و کار اجابت مزاج را دشوار می‌کند. تا جایی که ممکن است لازم باشد برای تخلیه روده به داخل واژن فشار آورده شود.
- فتق دیواره واژن پشتی یا بیرون‌زدگی روده کوچک و رکتوم به طرف واژن که به آن رکتوسل (Rectocele) می‌گویند. در این حالت ایستادن منجر به احساس کشش و کمردرد می‌شود و با دراز کشیدن درد تسکین پیدا می‌کند.
روش‌های جلوگیری از افتادگی رحم کدامند؟
افتادگی رحم ممکن است همیشه قابل پیشگیری نباشد، مخصوصا وقتی به‌دلیل بالا رفتن سن و کاهش طبیعی استروژن در بدن اتفاق می‌افتد. با این حال، می‌توانید کارهای ساده اما موثری را برای کاهش خطر انجام دهید. برای کاهش خطر افتادگی رحم، سعی کنید:
- وزن‌تان را کنترل کنید. با پزشک‌تان درباره وزن ایده‌آل صحبت کنید و در صورت نیاز در مورد چگونگی کاهش وزن مشاوره بگیرید.
- روزانه تمرینات بدنی منظم انجام دهید.
- تمرینات کگل را برای تقویت عضلات لگن انجام دهید. (تمرینات کگل تمرینات کف لگن است که به تقویت عضلات واژن کمک می‌کند.)
- از بلند کردن وسایل سنگین خودداری کنید. اگر مجبورید چیزی سنگین بلند کنید، این کار را به‌درستی انجام دهید. در روش صحیح بلند کردن وسایل به جای کمر یا فشار به لگن از پاها استفاده می‌شود.
- از یبوست پیشگیری کنید. مایعات فراوان بنوشید و غذاهای پر فیبر مانند میوه‌ها، سبزیجات، لوبیاها و غلات کامل مصرف کنید.
- سرفه‌های مزمن را کنترل کنید. آسم یا برونشیت را درمان کنید و سیگار نکشید.
به‌زبان ساده برای پیشگیری از افتادگی رحم باید مواردی که فشار بر لگن را افزایش می‌دهد را درمان و کنترل کنید، چه اضافه‌وزن و سیگار کشیدن باشد چه یبوست یا بلند کردن وسایل سنگین.
افتادگی رحم چگونه تشخیص داده می‌شود؟
تشخیص افتادگی رحم معمولا با بررسی تاریخچه پزشکی فرد و معاینه فیزیکی لگن انجام می‌شود. پزشک ممکن است نیاز داشته باشد بیمار را در حالت ایستاده و در حالی که دراز کشیده معاینه کند و از او بخواهد که برای افزایش فشار در شکم سرفه کند یا زور بزند. در طول این معاینه، پزشک دستگاهی به‌نام اسپکولوم را وارد واژن می‌کند که به او اجازه می‌دهد داخل واژن را ببینند و کانال واژن و رحم را بررسی کنند.
معمولا برای تشخیص افتادگی رحم از آزمایش‌های زیر کمک گرفته می‌شود:
- در شرایط خاص، مانند انسداد حالب به‌دلیل افتادگی کامل، ممکن است به پیلوگرام داخل وریدی (IVP) یا سونوگرافی کلیه نیاز باشد. در این روش یک نوع ماده رنگی به داخل رگ تزریق می‌شود و یک سری عکس با اشعه ایکس برای مشاهده نحوه حرکت این ماده در مجاری ادراری از طریق مثانه گرفته می‌شود. در مورادی که بیمار بی‌اختیاری شدید ادرار دارد، ممکن است آزمایشاتی برای اندازه‌گیری عملکرد مثانه هم انجام شود. به این آزمایش یورودینامیک می‌گویند.
- همچنین ممکن است از سونوگرافی برای رد یا تشخیص سایر مشکلات لگنی استفاده شود. در این آزمایش، یک دستگاه از روی شکم بیمار عبور داده می‌شود یا به واژن او وارد می‌شود تا تصاویری با امواج صوتی بگیرد.
- تصویربرداری رزونانس مغناطیسی لگن (MRI) هم برای مواردی که بیش از یک اندام دچار پرولاپس شده یا برای کمک به برنامه‌ریزی جراحی بسیار کمک‌کننده است. به‌طور کلی انواع تصویربرداری مانند سونوگرافی، CT و MRI می‌تواند بخش‌های مختلف افتادگی را به‌خوبی نشان دهد و برای تایید تشخیص مفید خواهد بود.
نکته مهم اینکه پس از تشخیص، پزشک باید به بیمار اطمینان دهد که افتادگی رحم یک بیماری شایع و شناخته شده است. بیماران ممکن است در مورد وضعیت خود احساس منفی داشته باشند زیرا خیلی مواقع معتقدند افتادگی رحم یک نقص محسوب می‌شود. پزشک باید به آنها کمک کند تا متوجه شوند که مشکل آنها عجیب یا غیرطبیعی نیست و نیازی نیست تا بابت آن خجالت بکشند. علاوه‌براین، آموزش به بیماران درباره عواقب بالقوه و درمان‌های موجود، این امکان را می‌دهد که بتوانند مشارکت فعال در مراقبت از خود داشته باشند.
روش‌های دارویی و پزشکی درمان افتادگی رحم کدامند؟
افتادگی خفیف رحم معمولا نیازی به درمان ندارد. اما اگر افتادگی رحم باعث ناراحتی بیمار شده یا زندگی روزمره او را مختل کند، می‌توان از برخی روش‌های درمان دارویی و پزشکی استفاده کرد. بهتر است همیشه صبر کنید و ببینید آیا علائم پرولاپس با ورزش و کاهش وزن و… بهتر می‌شود یا خیر و سپس برای درمان تصمیم‌گیری کنید.
در نهایت هم انتخاب درمان پزشکی و دارویی بسته به اینکه ساختارهای نگهدارنده اطراف رحم چقدر ضعیف شده‌اند می‌تواند یکی از راه‌های زیر باشد:
- استفاده از وسیله‌ای به‌نام پساری (pessary)
پساری واژینال یک وسیله سیلیکونی حمایتی است که در کانال واژن قرار می‌گیرد. این وسیله به استحکام بافت‌های ضعیف‌شده و بهبود بیرون‌افتادگی کمک می‌کند. پساری در اشکال و اندازه‌های مختلف وجود دارد و برای افتادگی‌های خفیف می‌توان از آن به‌طور موقت یا دائم استفاده کرد. اگر پرولاپس شدید باشد، احتمالا پساری نتیجه مناسب نخواهد داشت.
پساری‌ها ممکن است جابه‌جا شده و داخل واژن را تحریک کنند یا باعث ترشحات بدبو شوند. برای همین باید به‌طور مرتب و در فواصل زمانی منظم تمیز و از نظر موقعیت صحیح کنترل شوند. عوارض نادر استفاده از پساری می‌تواند حرکت پساری به داخل مثانه یا رکتوم، ایجاد فیستول، نهفتگی مدفوع و اوروسپسیس باشد. به‌طور کلی بیماران مبتلا به زوال عقل، کاندیدای مناسبی برای قرار دادن پساری در واژن نیستند، زیرا به تمیز کردن مرتب و ارزیابی مجدد وضعیت قرار گرفتن پساری برای جلوگیری از عوارض توجهی نمی‌کنند.
- استروژن تراپی
استفاده از داروی هورمون استروژن به‌صورت کرم واژینال یا شیافی که در واژن قرار می‌گیرد می‌تواند به بازگرداندن قدرت و شادابی بافت‌های واژن کمک می‌کنند. مخصوصا برای بیمارانی که به‌دلیل سن بالا و یائسه شدن دچار افتادگی رحم شده‌اند. البته استفاده از استروژن واژینال فقط یک راه کمکی در کنار سایر گزینه‌های درمانی است و به‌خودی‌خود وجود پرولاپس را معکوس نمی‌کند.
- عمل جراحی
ممکن است برای ترمیم افتادگی رحم به جراحی نیاز باشد. در طول جراحی، جراح همچنین می‌تواند افتادگی دیواره‌های واژن، مجرای ادرار، مثانه یا رکتوم را اصلاح کند. البته جراحی معمولا برای بیمارانی که همچنان قصد دارند بچه‌دار شوند توصیه نمی‌شود. زیرا بارداری و زایمان می‌تواند فشار زیادی بر عضلات لگن وارد کند و باعث شود ترمیم‌های جراحی رحم از بین برود.
علاوه بر این‌ها همه جراحی‌ها خطراتی دارند و بهتر است تا جای ممکن گزینه آخر برای درمان باشند. خطرات جراحی افتادگی رحم هم عبارتند از:
- خونریزی شدید
- لخته شدن خون در پاها یا ریه‌ها
- عفونت
- واکنش بد به بیهوشی
- آسیب به سایر اندام‌ها از جمله مثانه، حالب یا روده
- پرولاپس دوباره رحم
- بی‌اختیاری ادرار
تصمیم برای انجام جراحی و نوع آن باید پس از بحث مفصل با بیمار در مورد تمایل به رابطه جنسی واژینال و بارداری در آینده، تاثیر بر تصویر بیمار از بدن خود بعد از جراحی، دیدگاه‌های فرهنگی، درمان‌های جایگزین و عوارض احتمالی گرفته شود.
انواع جراحی درمانی برای افتادگی رحم
بسته به سن بیمار و اینکه آیا می‌خواهد در آینده باردار شود یا خیر، عمل جراحی می‌تواند رحم را ترمیم یا آن را خارج کند.
برای درمان افتادگی‌های خفیف رحم می‌توان از جراحی‌های کم تهاجمی با حفظ رحم استفاده کرد. در این روش جراح با اتصال مجدد رباط‌های لگنی یا استفاده از مواد جراحی، رحم را به موقعیت اولیه خود برمی‌گرداند. این جراحی رحم را در جای خود نگه می‌دارد و بیشتر برای افرادی است که ممکن است بخواهند بارداری دیگری داشته باشند. همچنین ممکن از جراحی لاپاراسکوپی یا جراحی واژن برای بهبود عوارض افتادگی خفیف رحم استفاده کرد.
در صورت اندیکاسیون و در موارد شدید افتادگی می‌توان رحم را با عمل جراحی هیسترکتومی خارج کرد. این جراحی ممکن است با روش باز کردن شکم، از طریق واژن، یا از طریق برش‌های کوچک در شکم یا واژن با ابزارهای تخصصی انجام شود.
اگر بیمار کاندید مناسبی برای هیسترکتومی نیست و در آینده نیز نمی‌خواهد رابطه جنسی داشته باشد، می‌توان از روش جراحی کولپوکلیزیس برای او استفاده کرد. در این روش، دیواره‌های واژن بسته می‌شود.
درمان خانگی افتادگی رحم
برخی اقدامات خودمراقبتی نیز وجود دارد که با انجام آنها در منزل می‌توان علائم افتادگی رحم را تسکین داد یا از بدتر شدن پرولاپس و عوارض جدی‌تر جلوگیری کرد. بیشتر این اقدامات خودمراقبتی در واقع تمریناتی برای تقویت عضلات لگن هستند که به آنها تمرینات کگل (Kegel) می‌گویند.
تمرینات کگل بیشتر با سفت کردن عضلات لگن انجام می‌شود، انگار میخواهید جریان ادرار را متوقف کنید. همین تمرین ساده دیافراگم لگن را تقویت می‌کند و تا حدودی عضلات حمایتی لگن را قوی‌تر می‌کند. از پزشک خود بخواهید تمرینات مناسب برای تقویت عضلات لگن را به شما آموزش دهد. درضمن اگر به شما گفته شده است که تمرینات کگل انجام دهید، باید به‌طور منظم توسط پزشک ویزیت شوید تا میزان پیشرفت قدرت عضلانی بررسی شود.
از کارهای دیگری که می‌توانید برای کنترل و پیشگیری از افتادگی رحم انجام دهید، کاهش وزن و درمان یبوست است که بالاتر به آنها اشاره شده است.
چه زمانی باید برای افتادگی رحم به پزشک مراجعه کرد؟
اگر علائم افتادگی رحم شما را آزار می‌دهد و مانع انجام راحت فعالیت‌های روزانه‌تان می‌شود، به یک پزشک مراجعه کنید و درباره گزینه‌های درمانی احتمالی سوال بپرسید.
همچنین در صورت داشتن هر یک از نشانه‌های زیر فورا به‌دنبال مراقبت‌های پزشکی باشید:
- انسداد یا مشکل در ادرار
- مشکل در دفع و کار کردن روده
- افتادگی کامل رحم (رحم از واژن شما خارج می‌شود)
- دهانه رحم را نزدیک دهانه مجرای واژن احساس می‌کنید یا وقتی به مجرای واژن فشار می‌آورید، احساس می‌کنید چیزی از واژن شما خارج می‌شود.
- ناراحتی مداوم ناشی از تکرر و فوریت ادرار یا میل مدام به اجابت مزاج دارید.
- کمردرد باعث مشکلات در راه رفتن‌تان شده است.
تشخیص و مدیریت صحیح افتادگی رحم می‌تواند بر کیفیت زندگی بیمار تأثیر بگذارد و اثرات طولانی‌مدت بر سلامت جسمی و روانی او داشته باشد. اگر برای تشخیص یا درمان افتادگی رحم نیاز به مشاوره پزشکی دارید می‌توانید از اسنپ دکتر کمک بگیرید. با اسنپ دکتر پزشکان متخصص و باتجربه در این زمینه به سوالات شما پاسخ می‌دهند تا بتوانید تصمیمات آگاهانه بگیرید و درمان مناسب را انتخاب کنید.
