اختلال سرکشی چیست؟

اختلال سرکشی یا مخالف (ODD) نوعی اختلال رفتاری در کودکان و نوجوانان است که با الگوهای رفتاری بی قاعده و با نگرش خصمانه نسبت به بزرگترها دیده می‌شود. بعضی از والدین ممکن است (ODD) را تشخیص ندهند و گمان کنند فرزند آن‌ها لجباز و یک دنده است. رفتارهای کودک مبتلا به مخالفت کودکان افراطی و غیرعادی است و بسیاری از مواقع به شکل لجبازی همراه با عدم رعایت نظافت در مراحل مختلف رشد کودک رخ می‌دهد. بر اساس DSM-5، این حالت حدود 3 درصد از کودکان را درگیر می‌کند و بیشتر در پسران قبل از بلوغ اتفاق می‌افتد. در این مطلب از وبلاگ اسنپ‌دکتر شما را بیشتر با این اختلال آشنا خواهیم کرد.

علائم

این اختلال زمانی مشخص می‌شود که کودک از روی خشم یا رفتاری عصبی، تصمیم به سرپیچی از وظایف می‌کند. زندگی کودک در خانه، مدرسه و جامعه تحت‌الشعاع این اختلال قرار می‌گیرد. مدت زمان پیش‌‌بینی شده برای دوران این اختلال از شش ماه گزارش شده است. یعنی این دوران می‌تواند طولانی‌تر از این باشد اما بستگی به شدت آن در کودک دارد. نشانه‌های این اختلال از اواخر دوران پیش دبستانی شروع می‌شود. کودکان مبتلا به ODD رفتارهای پرخاشگرانه نسبت به والدین، معلمان و حتی دوستان هم سن و سال خود دارند. در کارهایی که نیاز به مشارکت آنهاست، این کودکان دچار ناراحتی یا عصبانیت می‌شوند.

علایم و رفتارهایی که از سوی کودک مبتلا به این ناراحتی بروز می‌کنند، شامل سرزنش دیگران، حس انتقام‌جویی، بدرفتاری و آزار عمدی دیگران است. همانطور که گفته شد طرف مقابل خشم این کودکان تنها مادر یا پدر وی نیستند و ممکن است در هر مکانی این رفتارهای نامعمول از آنها سر بزند. نکته‌ای که قابل توجه است، شدت رفتارهای پرخاشگرانه در کودکانی است که علاوه بر والدین با دوستان هم سن و سال خود نیز دچار عصبانیت می‌شوند.

علل پیدایش ODD

علت دقیق ODDهنوز مشخص نشده است اما به نظر می‌رسد ترکیبی از شرایط بیولوژیکی، اجتماعی و روانی کودکان را در معرض خطر این اختلال قرار می‌دهد. از دیگر شرایطی که ممکن است منجر به این رفتارهای اغراق‌آمیز شود، فقر در دوران کودکی نیز می‌باشد. در خانواده‌هایی که از شرایط اقتصادی مطلوبی برخوردارند، این اختلال می‌تواند نتیجۀ بیماری روحی ارثی، داشتن پدر یا مادر با شرایط روحی خاص مانند داشتن اعتیاد یا اختلال رفتاری، رفتار نامناسب والدین، داشتن رفتارهای نامناسب والدین با فرزند، پرورش با والدین بسیار حساس، یا سایر رفتارهای نامعمول مادر و پدر فرزندان باشد.

علل ODD و عوامل مؤثر در آن چیست؟

در اثر بروز این اختلال در کودکان عملکرد مغز آنها تغییر می‌کند. مواد خاصی که در مغز با نام ناقل‌های عصبی شناخته می‌شوند، در این اختلال با مشکل مواجه می‌شوند. لازم است بدانید این مواد یا ناقلهای عصبی در حالت عادی سبب ارتباط سلول‌های مغز به یکدیگر می‌شوند و در اثر این اختلال عدم اتصال درست سلول‌های مغز منجر به بروز اختلالاتی مانند ODD می‌شود. بروز هر گونه اختلال د رعملکرد مغز می‌تواند در آینده سبب مشکلات مانندگاری برای افراد شود.

البته تحقیقات نشان داده‌اند، این علائم در کودکانی که در بروز احساسات خود مشکل دارند، بیشتر روی می‌دهد.
یکی از عواملی که می‌تواند سلامت روانی کودک را تعیین کند، زمینۀ ارثی مشکلات روحی یا روانی است. تمامی ناراحتی‌های اعصاب مانند بداخلاقی، اضطراب و انواع اختلالات شخصیتی می‌تواند به کودک منتقل شود. انواع مشکلات خانوادگی مانند ازدواج‌های ناموفق، اعتیاد به مواد مخدر، رفتارهای نامعمول و عدم سازگاری در خانواده در ایجاد این اختلال نقش دارند. کودکان مبتلا به ODD در حضور هم سن و سالان خود دچار ناراحتی بیشتری می‌شوند و شدت عصبانیت آنها افزایش می‌یابد.

تشخیص کودکان مبتلا به ODD

از آن جایی که کودکان درک درستی از رفتارهای خود ندارند، تشخیص رفتارهای نامعمول کودک به عهدۀ والدین است. در صورتی که پزشک با معاینۀ فیزیکی مشکلی در کودک مشاهده نکند، می‌تواند تشخیص دهد که کودک با این ناراحتی مبتلاست. دانستن نشانه‌های این اختلال گر چه در کودکان بسیاری دیده می‌شود، اما جایی که این رفتارهای عصبی تداوم یابد، ODD تشخیص داده می‌شود. بعد از این که پزشک تشخیص ODD می‌دهد، می‌توان درمان کودک را شروع کرد. راههای درمان گاهی به دارو ختم می‌شوند و برخی با جلسات خانوادگی و آموزش والدین بهبود می‌یابند.

والدین برای اطمینان از سلامتی کودک خود به جست و جوی رفتارهای ذکر شده در منابع معتبر مانند اینترنت می‌پردازند. البته دانستن این نشانه‌ها گاهی والدین را حساس می‌کند تا رفتار کودک خود را اصلاح نمایند. این موضوع اگر به درستی به کودک آموزش داده شود، از اختلالات دیگر جلوگیری می‌کند. یعنی درمان رفتارهایی مانند لجبازی در کودکان تنها مخصوص کودکان مبتلا به ODD نیست. بیشتر والدینی که به پزشکان مراجعه می‎کنند، از لجبازی یا سرکشی کودکان خود صحبت می‌کنند. به همین سبب باید متذکر شد اختلال ODD با شدت و تداوم بیشتری همراه است.

آیا لجبازی در کودکان طبیعی است؟

بر اساس آنچه تحقیقات نشان داده است، در برخی شرایط لجبازی یا مخالفت کودکان رفتاری طبیعی است که بیانگر رشد سالم آنهاست. با این وجود نمی‌توان گفت تمامی خردسالانی که به تازگی نه گفتن را شروع کرده‌اند، مبتلا به ODD خواهند شد. تشخیص این اختلال یا ناراحتی در دوران دبستان صورت می‌گیرد. معمولاً نشانه‌های این ناراحتی در کودکان تا رسیدن به سن بلوغ از بین می‌روند. مشکلاتی که در رفتار این کودکان وجود دارد، شامل موارد زیر می‌شود:

• عصبانیت و تحریک‌پذیری غیرعادی
• ناراحتی یا پریشانی
• تحریک پذیری بیش از حد
• مخالفت با بزرگترها و والدین
• عدمم رعایت قوانین در هر محیط و خانه
• آزار عمدی دیگران
• سرزنش اشتباهات دیگران
• کینه‌ورزی

این اختلال همانطور که خود کودک را در رابطه با دیگران دچار مشکلاتی می‌کند، روابط خانوادگی او را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. ناامیدی هر روز والدین به مرور زمان، روابط آنها را تهدید می‌کند و می‌تواند به رابطۀ سردی بین کودک و والدین بینجامد. از این رو در صورتی که درمان و تشخیص در زمان مناسب صورت نگیرد، پرخاشگری والدین به صورت الگوی رفتاری ناخوشایند به کودکان منتقل می‌شود.

نحوه مواجهه با کودکان دارای اختلال سرکشی

با توجه به این که هدف والدین درمان کودک مبتلا به ناراحتی است، آنها همواره غیرعمد و نادانسته با رفتار خود سبب آسیب به کودک می‌شوند. به همین جهت در ادامه شما را با دو شیوۀ مواجهه با این کودکان آشنا خواهیم کرد.

حالت اول:

زمانی که به کودک یادآوری می‌کنید که دست از بازی کشیده و برای خواب آماده شود، ممکن است با رفتارهایی مانند بی‌توجهی روبه‌رو شوید. در این حالت دوباره حرف خود را تکرار می‌کنید و اگر این بار توجهی نکرد، برای بار سوم با عصبانیت حرف خود را تکرار می‌کنید.

حالت دوم:

در حالت دوم وقتی به کودک خود می‌گویید بازی را تمام کند و برای خواب آماده شود، او عصبانی می‌شود. علت عصبانیت او در این لحظه تمایل به بازی است و شما نمی‌خواهید فرزند شما تا لحظۀ خواب بازی کند. در این حالت به او فرصت می‌دهید: می‌توانی تا ده دقیقۀ دیگر بازی کنی و بعد از آن باید بخوابی!

در حالت اول کودک شما می‌آموزد که داد زدن روش مؤثری برای حرف زدن است. اگر با دقت این رفتار را ارزیابی کنید، متوجه می‌شوید کودک شما بی‌توجهی به بار اول درخواست را یاد می‌گیرد. همچنین زمانی که با عصبانیت و فریاد حرف خود را می‌زنید، او می‌فهمد که شما جدی هستید. در این حالت فرزند شما می‌پندارد که با داد زدن می‌تواند خواستۀ خود را عملی کند.

در هر دو شیوه ممکن است مشکلات خانوادگی در آینده بوجود بیاید و با تکرار این رفتارها الگوهایی در خانواده شکل می‌گیرند. به مرور جدایی از این عادت‌های رفتاری برای سایر اعضای خانواده مشکل خواهد بود. باید به یاد داشت تنها کودکان ODD نیستند که این الگوها را تکرار می‌کنند. به همین سبب بهتر است عادت‌های خود را در خانواده با رفتارهای مناسب تغییر دهید. زیرا رفتارهای نامناسب در خانواده خود عامل بسیاری از اختلالات رفتاری کودکان است.

توصیف دکتر آندرسون دربارۀ الگوبرداری کودکان از رفتار والدین، به این موضوع اشاره دارد که علت شدت رفتارهای کودکان در خانه چیست. او همچنین می‌پندارد کودکان مبتلا به اختلال ODD با نزدیکان و آشنایان بیشتر دچار تنش می‌گردند. زیرا الگوی رفتار با آنها در ذهن کودک شناخته شده است و او با توجه به الگوی دیده از سوی آنها رفتار می‌کند. این در حالی است که رفتارهای معمول این کودکان در محیط‌هایی کمتر به آنها رفته‌اند یا توانایی کنترل آن را ندارند، کمتر دیده شده است.

تفاوت بیش فعالی و ODD

در مقایسۀ رفتارهای کودکان مبتلا به بیش‌فعالی و ODD شباهت زیادی وجود دارد. براساس تحقیقات تا کنون 30 تا 50 درصد از کودکان مبتلا به ADHD نیز دارای ODD بوده‌اند.دکتر اندرسون این ارتباط را این‌گونه توضیح می‌دهد:

“كودكان مبتلا به بیش‌فعالی از نظر بیولوژیكی به شدت حواس‌پرت وتحریك پذیر هستند. آنها برای مدت كمی نمی‌توانند در یک مکان بایستند یا منتظر بمانند. بنابراین کودکان مبتلا به ADHD شروع به انجام کارهایی می‌کنند که حد مجاز تعیین شده از سوی والدین خود خارج می‌شوند. همچنین زمانی که این بچه ها بازخورد منفی می‌گیرند، گرایش منفی بیشتری نسبت به بزرگترها پیدا می‌کنند. این الگوهای مکرر فعل و انفعالات منفی می‌تواند منجر به ایجاد ODD شود.

مشکلات روحی فرزندان

مسیر دیگر پیشرفت ODD مربوط به خلق و خوی کودک است و ممکن است از همان اوایل کودکی مشخص شود. کودکانی که در دوران نوپایی به سختی آرام می‌شوند و در آینده در کنترل احساسات خود مشکل داشته یا در ناامیدی به سر می‌برند، ممکن است به ODD مبتلا شوند. ممکن است والدین در خانۀ خود تمایل بیشتری به اجرای خواسته های خود داشته باشند تا شرایط خانواده را تا حد ممکن هماهنگ نمایند. کودکانی که استرس و ضربه روحی شدیدی را تجربه کرده‌اند، نیز بیشتر دچار ODD می‌شوند.

درمان چطور اثر می کند؟

درمان راهی است که در نهایت خانواده را به سمت سلامت روحی و رابطۀ سالم سوق می‌دهد. استفاده از شیوه‌های درمان تخصصی و مناسب می‌تواند فرزند شما را در آینده از مشکلات زیادی دور کند. بیشتر کودکانی که با این دسته اختلالات مانند ODD بزرگ می‌شوند، مشکلات رفتاری مشابهی را در آینده تجربه خواهند داشت. در صورتی که این اختلالات با درمان در زمان مناسب، منجر به شکل‌گیری روابط سالم خواهند شد. با این وجود همچنان اختلاف خانوادگی وجود دارد با این تفاوت که آنها شیوه‌های حل اختلاف را می‌آموزند.

افرادی که مشکلات روحی خود را در زمان تشخیص درمان نمی‌کنند، به پتانسیل‌های خود دست نخواهند یافت. آنها یاد می‌گیرند همواره تقصیر اتفاقات را به گردن دیگری بیندازند. دکتر اندرسون می‌گوید آنها ممکن است “در شرایطی که توانایی دستیابی به اهداف را دارند، عقب‌نشینی کنند. به معنای دیگر این افراد کمتر تلاش می‌کنند و حتی به افرادی که به آنها نزدیکتر هستند، بیشتر فشار می‌آورند. “

درصد کمی از کودکان مبتلا به ODD به اختلال دیگری به نام سلوک مبتلا می‌شوند. سلوک یک اختلال رفتاری شدیدتر از ODD است که منجر به جرایمی مانند سرقت، آتش‌سوزی و آسیب رساندن به دیگران می‌شود. باز هم جهت پیشگیری از این اختلال می‌توان درمان را راه مؤثر دانست که از سوی پزشک متخصص تجویز می‌شود.

درمان ODD

والدین نقش اساسی در درمان این دسته از اختلالات دارند. شاید این موضوع را مهم ندانید و از شنیدن این جمله متعجب شوید. زیرا کودکان در مطالعات و درمان‌های صورت گرفته، این نتایج را به اثبات رساندند. در ODD رابطه والدین و کودک باید اصلاح شود. یعنی هر دو طرف برای بازگشت به مسیر درست باید تغییراتی در رفتار خود اعمال کنند.

تمامی راههای درمان موجود در این مسیر هدف خاصی را دنبال می‌کنند. از جمله اهداف درمان می‌توان به کمک به والدین در تعیین محدودیت یا اصلاح آن اشاره کرد. درمانگر به والدین می‌آموزد که چگونه با ذکر انتظارات مشخص خود، تعریف و تمجید از بچه‌ها در زمان اجرای درخواست به آنها کمک کنند. والدین همچنین یاد می‌گیرند که به طور مداوم از این راهکارهای مژثر استفاده نمایند. دلیل اینکه بعضی اوقات این راهکارها جواب نمی‌دهند، این است که والدین تکنیک‌های مختلف و متناقضی را روی کودک امتحان می‌کنند. دلیل دیگر این است که به اندازه کافی برنامه را اجرا نمی‌کنند تا نتایج آن را دریابند.

سرفصل‌های برنامه‌های آموزشی والدین

برنامه‌های آموزشی والدین ممکن است شامل جلساتی با والدین و فرزندان باشد که با هم در آنها شرکت می‎کنند. گاهی این جلسات با حضور والدین به تنهایی تشکیل می‌شوند. برخی از دوره‌های درمانی عبارتند از:

• درمان والدین و کودک (PCIT)
• آموزش مدیریت والدین (PMT)
• نوجوانان معترض
• برنامه والدین مناسب (سه گانه)
• سال‌های باورنکردنی

همچنین در صورت ابتلای کودک به اضطراب یا افسردگی، پزشکان ممکن است آموزش مهارت‌های اجتماعی یا رفتاردرمانی را جهت بهبود روابط توصیه می‌کنند.

دارویی مورد تأیید FDA جهت درمان ODD وجود ندارد، اما داروها گاهی به عنوان مکمل درمان استفاده می‌شوند. داروهای ضد روان‌پریشی مانند Abilify (اریپی پرازول) و Risperdal (ریسپریدون) ، جهت کاهش تحریکپ‌پذیری، اغلب در مواردی استفاده می‌شوند که کودک تمایل به خروج از فضای مدرسه یا خانه دارد. در صورت تکانشگری بیش از حد در کودک، از داروهای محرک برای بیشتر افراد مبتلا به ADHD استفاده می‌شود. داروهای ضد افسردگی (SSRI)نیز برای کودک مبتلا به افسردگی یا اضطراب مفید است.

صرف نظر از برنامۀ درمانی که درمانگر شما توصیه می‌کند، والدین نقش اساسی در درمان کودک دارند. دکتر اندرسون هشدار می‌دهد: ” بچه ها اغلب به طور تصادفی با آرزوی این که رفتار آنها بهتر شود، از خواب بیدار نمی‌شوند. آنها هیچ گاه از بزرگسالان در زندگی خود نمی‌پرسند که چگونه می‌توانند رفتار خود را اصلاح نمایند !”. “آنها به هر رفتاری که برای آنها مؤثرو کارآمد است، پایبند خواهند بود؛ حتی اگر به خوبی دیگر راهها برای آنها کار نکند.”

هنگامی که خانواده شروع به تغییر رفتار می‌کند، بچه‌ها (و والدین) احساس اعتماد به نفس بیشتری در توانایی کنار آمدن با مشکلات خود پیدا می‌کنند. آن زمان است که همگی در خانواده رضایت می‌یابند.