رژیم کتوژنیک چیست؟ + بهترین رژیم کتوژنیک
۲ نمونه برنامه غذایی یک هفتهای و ۳روزه برای رژیم کتوژنیک
احتمالا نکات زیادی درباره رژیم کتوژنیک شنیدهاید که نشاندهنده محبوبیت روزافزون این رژیم در میان مردم است. رژیم کتوژنیک (یا به اختصار رژیم کتو) یک رژیم غذایی کمکربوهیدرات و پرچرب است که فواید زیادی برای سلامتی دارد.
بسیاری از مطالعات نشان میدهند که این رژیم غذایی میتواند به کاهش وزن و بهبود سلامتی افراد کمک کند. این رژیم حتی ممکن است در کنترل دیابت، سرطان، صرع و آلزایمر هم موثر باشد.
در این مطلب از اسنپ دکتر، به شما میگوییم که رژیم کتوژنیک چیست، چه فواید و عوارضی دارد، چه غذاهایی در این رژیم مجاز یا ممنوع است و چگونه میتوانید آن را شروع کنید؟
رژیم کتوژنیک چیست؟
رژیم کتوژنیک (Ketogenic Diet) که به رژیم کتو (Keto Diet) نیز معروف است، یک رژیم غذایی کمکربوهیدرات و پرچرب است که برای تامین انرژی بدن را به سوزاندن چربی به جای کربوهیدرات مجبور میکند.
این رژیم با کاهش شدید مصرف کربوهیدرات و جایگزینی آن با چربی بدن را وارد حالتی متابولیک به نام کتوز (Ketosis) میکند. در این حالت، بدن برای تأمین انرژی مجبور به سوزاندن چربی به جای کربوهیدرات میشود.
رژیم کتو قرنها برای درمان برخی بیماریهای خاص استفاده میشد. از جمله:
- در قرن ۱۹ میلادی از رژیم کتوژنیک برای کنترل دیابت استفاده میکردند.
- در سال ۱۹۲۰ این رژیم برای درمان صرع در کودکانی که به دارو جواب نمیدادند، مؤثر شناخته شد.
- رژیم کتو در موارد خاص و تحت نظارت، برای بیماریهایی مانند سرطان، سندرم تخمدان پلیکیستیک و آلزایمر مورد آزمایش و استفاده قرار گرفته است.
با افزایش توجه به رژیمهای کمکربوهیدرات در دهه ۱۹۷۰ (همچنین رژیم اتکینز که رژیمی بسیار کمکربوهیدرات و پرپروتئین بود)، رژیم کتوژنیک نیز به عنوان روشی برای کاهش وزن مورد توجه قرار گرفت. در حال حاضر، رژیمهای کمکربوهیدرات دیگری مانند پالئو، ساوت بیچ و دوکان نیز وجود دارند که همگی بر پروتئین بالا و چربی متوسط متمرکز هستند. در این میان رژیم کتو به خاطر مصرف بسیار زیاد چربی (معمولا ۷۰ تا ۸۰ درصد) در کنار پروتئین متوسط، یک رژیم غذایی متمایز به شمار میرود.
رژیم کتوژنیک چگونه باعث کاهش وزن میشود؟
عملکرد رژیم کتوژنیک برای کاهش وزن بر این اصل استوار است که: اگر بدن را از گلوکز (منبع اصلی انرژی برای تمام سلولهای بدن که از خوردن کربوهیدرات به دست میآید) محروم کنید، از چربی ذخیرهشده خود، سوخت جایگزینی به نام کتون (Ketone) تولید میکند (منشأ اصطلاح کتو- ژنیک هم همین است).
بیایید این عملکرد را دقیقتر بررسی کنیم:
مغز انسان به دلیل اینکه نمیتواند گلوکز را ذخیره کند، به طور مداوم به حدود ۱۲۰ گرم گلوکز در روز نیاز دارد. در زمان گرسنگی یا زمانی که کربوهیدرات بسیار کمی مصرف شود، بدن ابتدا گلوکز ذخیرهشده در کبد را بیرون میکشد و آن را مصرف میکند. اگر این وضعیت ۳-۴ روز ادامه یابد و گلوکز ذخیرهشده به طور کامل تخلیه شود، سطح هورمونی به نام انسولین در خون کاهش مییابد و بدن شروع به استفاده از چربی به عنوان سوخت اصلی خود میکند. کبد، از چربی کتون تولید میکند که میتواند در نبود گلوکز مورد استفاده قرار گیرد.
زمانی که کتونها در خون جمع میشوند، به این حالت کتوز (Ketosis) گفته میشود. افراد سالم به طور طبیعی در دورههای گرسنگی (مثلاً خواب شبانه) و ورزشهای بسیار شدید، کتوز خفیفی را تجربه میکنند. طرفداران رژیم کتوژنیک میگویند اگر این رژیم بهدقت دنبال شود، میزان کتون در خون به سطح مضری که به آن کتواسیدوز (Ketoacidosis) گفته میشود نمیرسد، زیرا مغز از کتون به عنوان سوخت استفاده میکند و افراد سالم به طور معمول انسولین کافی برای جلوگیری از تشکیل بیش از حد کتون تولید میکنند.
سرعت رسیدن به کتوز و تعداد کتونهای جمعشده در خون در افراد مختلف متفاوت است و به عواملی مانند درصد چربی و متابولیسم بدن در حالت استراحت بستگی دارد.
انواع رژیم کتوژنیک؛ بهترین رژیم کتوژنیک کدام است؟
رژیم کتو انواع مختلفی دارد که مواد خوراکی مجاز برای هر یک متفاوت است. این انواع عبارتند از:
- رژیم کتوژنیک استاندارد (SKD): این رژیم، رایجترین نوع رژیم کتو به شمار میرود که در آن، مصرف کربوهیدرات کم، پروتئین متوسط و چربی بالا (معمولا ۷۰% چربی، ۲۰% پروتئین و ۱۰% کربوهیدرات) است. در این رژیم، به طور معمول، میزان مصرف کربوهیدرات به ۲۰ تا ۵۰ گرم در روز کاهش مییابد.
- رژیم کتوژنیک چرخهای (CKD): در این نوع رژیم کتو، میزان مصرف کربوهیدرات را در یک بازه زمانی مشخص کاهش میدهید و سپس در یک بازه زمانی محدود، کربوهیدرات بیشتری مصرف میکنید. برای مثال، میتوانید به مدت ۵ روز از رژیم کتوژنیک پیروی کنید و در ۲ روز بعدی، رژیم غذایی پرکربوهیدرات داشته باشید.
- رژیم کتوژنیک هدفمند (TKD): در این نوع رژیم غذایی، میتوانید قبل یا بعد از تمرینهای ورزشی، مقدار مشخصی کربوهیدرات مصرف کنید.
- رژیم کتوژنیک با پروتئین بالا (HPKD): مشابه رژیم کتوژنیک استاندارد است ولی با پروتئین بیشتر (معمولا ۶۰% چربی، ۳۵% پروتئین و ۵% کربوهیدرات).
تحقیقات نشان داده از میان این رژیمها رژیمهای کتوژنیک استاندارد و کتوژنیک با پروتئین بالا موثرتر و همچنین رایجتر هستند. رژیمهای کتوژنیک چرخهای و هدفمند، اغلب توسط بدنسازان و ورزشکاران حرفهای استفاده میشوند.
انتخاب بهترین رژیم کتوژنیک به شرایط و اهداف فردی شما بستگی دارد. عواملی مانند سبک زندگی، نیازهای سلامتی و اهداف تناسب اندام در این انتخاب حائز اهمیتاند.
اطلاعات این مطلب، بیشتر در مورد رژیم کتوژنیک استاندارد (SKD) است، اما بسیاری از اصول آن برای انواع دیگر نیز صدق میکند.
میزان کربوهیدرات، پروتئین، چربی در رژیم کتوژنیک
در حالت کلی، یک رژیم کتوژنیک استاندارد با نسبت خاصی از درشتمغذیها (کربوهیدرات، پروتئین، چربی) وجود ندارد. هرچند، منابع معتبر توصیه میکنند که در رژیم کتو، میزان کالری روزانه به ترتیب زیر تأمین شود:
- ۷۰ تا ۸۰ درصد از چربی
- ۵ تا ۱۰ درصد از کربوهیدرات
- ۱۰ تا ۲۰ درصد از پروتئین
این یعنی در یک رژیم غذایی با ۲۰۰۰ کالری، از هر گروه غذایی، حدودا مقادیر زیر را مصرف خواهید کرد:
- ۱۶۵ گرم چربی
- ۴۰ گرم کربوهیدرات
- ۷۵ گرم پروتئین
در این رژیم، معمولا مصرف کل کربوهیدرات به کمتر از ۵۰ گرم در روز (حتی کمتر از یک شیرینی ساده متوسط) کاهش پیدا میکند و حتی ممکن است تا ۲۰ گرم در روز هم برسد.
در رژیم کتوژنیک در مقایسه با سایر رژیمهای کمکربوهیدرات مقدار متوسطی از پروتئین را دریافت میکنید؛ زیرا مصرف پروتئین بیشتر، از ورود به حالت کتوز جلوگیری میکند. به این دلیل که اسیدهای آمینه موجود در پروتئین میتوانند به گلوکز تبدیل شوند. بنابراین یک رژیم کتوژنیک، پروتئین کافی برای حفظ توده عضلانی را در نظر میگیرد اما همچنان باعث کتوز میشود.
غذاهای ممنوع در رژیم کتوژنیک
انواع مختلفی از رژیمهای کتوژنیک وجود دارد، اما همه آنها غذاهای پرکربوهیدرات را ممنوع میکنند. تشخیص این غذاها چندان سخت نیست:
- نشاسته موجود در غلات تصفیهشده و سبوسدار مانند نان، غلات، ماکارونی، برنج، کلوچه
- سیبزمینی، ذرت و سایر سبزیجات نشاستهای
- آبمیوهها
- لوبیا و سایر حبوبات
- اکثر میوهها
در مجموع، در رژیم کتو باید از تمام غذاهای پرکربوهیدرات پرهیز یا مصرف آنها را بهشدت محدود کنید. فهرست زیر شامل انواع مواد غذایی است که میبایست در رژیم کتوژنیک حذف شوند یا به میزان خیلی کمی مصرف شوند:
- غذاهای شیرین: نوشابه، آبمیوه، اسموتی، کیک، کلوچه، براونی، بستنی، آبنبات و غیره
- غلات و نشاسته: فرآوردههای گندم از جمله نان، برنج، ماکارونی، پاستا، غلات، کینوا و غیره
- میوه: همه میوهها، به جز مقدار کمی از انواع توتها مانند توت فرنگی
- حبوبات: انواع لوبیا، عدس، نخود و غیره
- سبزیجات ریشهای: سیبزمینی، سیبزمینی شیرین، هویج، شلغم
- محصولات کمچرب یا رژیمی: مایونز کمچرب، سس سالاد کمچرب و چاشنیهای رژیمی
- برخی از چاشنیها یا سسها: سس باربیکیو، سس خردل عسل، سس تریاکی، سس کچاپ
- چربیهای ناسالم: روغنهای گیاهی فرآوریشده، سس مایونز
- الکل: آبجو، شراب، مشروبات الکلی، نوشیدنیهای مخلوط
- غذاهای رژیمی بدون قند: آبنباتهای بدون قند، شربتها، پودینگها، شیرینکنندهها، دسرها
- خوراکیهای فرآوریشده: کراکر، چیپس ذرت، چیپس سیبزمینی
غذاهای مجاز در رژیم کتوژنیک
اغلب برنامههای کتوژنیک، مصرف غذاهای زیر را مجاز میدانند:
- غذاهای پرچرب اشباعشده مانند گوشتهای چرب، گوشتهای فرآوریشده، دنبه و کره
- منابع چربیهای غیراشباع مانند آجیل، مغزدانهها، آووکادو، روغنهای گیاهی و ماهیهای چرب
لازم به ذکر است، بسته به منبع اطلاعاتی شما، فهرست غذاهای کتوژنیک ممکن است متفاوت و حتی متناقض باشند.
برنامههای کتوژنیک پیشنهاد میکنند تا زمان رسیدن به وزن دلخواه، این رژیم را دنبال کنید. برای جلوگیری از بازگشت وزن، میتوانید رژیم کتو را به صورت دورهای دنبال کنید. به این معنی که این رژیم را برای چند روز در هفته یا چند هفته در ماه، رعایت کنید و در مابقی روزها، کربوهیدرات بیشتری مصرف کنید. با این کار بدن فرصتی برای «استراحت» از حالت کتوز پیدا میکند و بدین ترتیب در دورههای بعدی راحتتر وارد این حالت میشود.
پایه وعدههای غذایی رژیم کتوژنیک
در رژیم کتو، بیشتر وعدههای غذایی خود را باید بر پایه این مواد غذایی بنا کنید:
- گوشت: گوشت قرمز، مرغ، بوقلمون، استیک، ژامبون، سوسیس و بیکن
- ماهیهای چرب: سالمون، قزلآلا، ماهی تن و ماهی خالمخالی
- تخممرغ: تخممرغ کامل ارگانیک یا حاوی امگا ۳
- کره و خامه: کره و خامه پرچرب ارگانیک
- پنیر: پنیرهای فرآورینشده مانند چدار، گوسفندی، خامهای، موزارلا و پنیر آبی (بلوچیز)
- آجیل و مغزدانهها: بادام، گردو، پسته، تخمه آفتابگردان، تخم کتان، تخمه کدو، دانه چیا
- روغنهای سالم: روغن زیتون فوق بکر و روغن آووکادو
- آووکادو: آووکادوی کامل یا گواکاموله تازه
- سبزیجات کمکربوهیدرات: سبزیجات برگ سبز، کلم، گل کلم، کلم بروکلی، گوجه فرنگی، پیاز، فلفل، قارچ
- چاشنیها: نمک، فلفل، سبزیجات معطر و ادویه
- میوهها: میوههایی مانند آووکادو، انواع توتها (در حد اعتدال)
برای اینکه شروع راحتی داشته باشید، در ادامه 2 نمونه برنامه غذایی یک هفتهای و 3 روزه برای رژیم کتوژنیک ارائه شده است. به یاد داشته باشید که این فقط یک راهنمای کلی است و بهترین راه برای تعیین رژیم غذایی مناسب هر فرد، صحبت با پزشک یا متخصص تغذیه است.
نمونه ۱: برنامه غذایی یک هفتهای برای رژیم کتوژنیک
شنبه
- صبحانه: مافین تخممرغ و سبزیجات با گوجه فرنگی
- ناهار: سالاد مرغ با روغن زیتون، پنیر فتا، زیتون و یک سالاد کنار غذا
- شام: ماهی سالمون با مارچوبه پختهشده در کره
یکشنبه
- صبحانه: املت تخممرغ، گوجه فرنگی، ریحان و اسفناج
- ناهار: شیر بادام، کره بادامزمینی، اسفناج، پودر کاکائو و میلکشیک استویا با چند برش توتفرنگی
- شام: تاکوی پنیری با سالسا
دوشنبه
- صبحانه: پودینگ چیا با شیر بادام، با نارگیل و شاتوت (تمشک)
- ناهار: سالاد آووکادو میگو
- شام: گوشت با پنیر پارمزان، کلم بروکلی و سالاد
سهشنبه
- صبحانه: املت با آووکادو، سالسا، فلفل، پیاز و ادویه
- ناهار: یک مشت آجیل و ساقههای کرفس با گواکاموله و سالسا
- شام: مرغ شکمپر با پستو و پنیر خامهای، به همراه کدوی گریلشده
چهارشنبه
- صبحانه: ماست یونانی بدون شکر، ماست شیر کامل، کره بادامزمینی، پودر کاکائو و توتفرنگی
- ناهار: تاکوی گوشت چرخکرده پیچیده در کاهو با برشهای فلفل دلمهای
- شام: گلکلم، سس خامهای، تکههای گوشت تفتداده شده و سبزیجات مخلوط
پنجشنبه
- صبحانه: پنکیک پنیر خامهای با زغالاخته و قارچ گریلشده
- ناهار: سالاد نودل کدو سبز و چغندر
- شام: ماهی سفید پختهشده در روغن زیتون با کلم پیچ و آجیل بوداده
جمعه
- صبحانه: تخممرغ سرخشده با قارچ
- ناهار: مرغ کنجدی کمکربوهیدرات و کلم بروکلی
- شام: اسپاگتی کدو حلوایی
در نظر داشته باشید که مصرف سبزیجات و گوشت را در بلندمدت متنوع کنید، زیرا هر نوع ماده مغذی، خواص متفاوتی دارد.
نمونه ۲: برنامه غذایی ۳روزه استاندارد برای رژیم کتوژنیک (با میانوعده)
روز اول
- صبحانه: املت تخممرغ با برشهای آووکادو
- میانوعده: کره بادام روی ساقه کرفس
- ناهار: سالاد اسفناج با کنسرو ماهی تن، روغن زیتون و سرکه
- میانوعده: ۳۰ گرم پنیر رشتهای و ۳۰ گرم پسته
- شام: استیک گوشت راسته با قارچ تفتدادهشده، پیاز و پلو گل کلم
روز دوم
- صبحانه: املت قارچ و پنیر با برشهای بیکن
- میانوعده: نصف آووکادو
- ناهار: مرغ با فلفل، پیاز و بادام زمینی تفتدادهشده در روغن بادام زمینی
- میانوعده: ۳۰ گرم پنیر بری با ۳۰ گرم گردو
- شام: فیله ماهی سالمون با کلم بروکسل برشتهشده در فر
روز سوم
- صبحانه: اسموتی کتو با آووکادو، شیر نارگیل پرچرب، تخم چیا و کره بادام زمینی
- میانوعده: تخممرغ آبپز سفت
- ناهار: چيزبرگر (بدون نان) روی یک لایه سبزیجات به همراه لوبیا سبز
- میانوعده: ۳۰ گرم بادام
- شام: سینه مرغ با کلم بروکلی تفتدادهشده
فواید رژیم کتوژنیک برای سلامتی
رژیم کتو باعث کاهش قابل توجه قند خون و انسولین میشود که در کنار افزایش کتونها، فواید زیادی برای سلامتی دارد، از جمله:
- کاهش وزن
- کنترل بهتر قند خون
- کاهش خطر ابتلا به برخی از انواع سرطان
- بهبود عملکرد شناختی
رژیم کتوژنیک علاوه بر کاهش وزن و بهبود سلامتی عمومی، فواید دیگری هم دارد. این رژیم در اصل برای درمان بیماریهای عصبی مانند صرع به کار میرفت، اما تحقیقات جدید نشان دادهاند که این رژیم بر روی مشکلات سلامتی دیگر هم تأثیر مثبتی دارد، از جمله:
- بیماریهای قلبی: با کاهش چربی بدن، افزایش کلسترول خوب (HDL)، کنترل فشار خون و قند خون به سلامت قلب کمک میکند.
- سرطان: در حال حاضر برای درمان کمکی سرطان بررسی میشود، زیرا ممکن است جلوی رشد تومور را بگیرد.
- آلزایمر: این رژیم غذایی ممکن است به کاهش علائم بیماری آلزایمر و کند شدن روند پیشرفت آن کمک کند.
- صرع: تحقیقات نشان داده است که رژیم کتو میتواند باعث کاهش قابل توجه تشنج در کودکان مبتلا به صرع شود.
- پارکینسون: اگرچه تحقیقات بیشتری لازم است، اما یک مطالعه نشان داد که رژیم کتو میتواند علائم پارکینسون را بهبود بخشد.
- سندرم تخمدان پلیکیستیک: با کاهش سطح انسولین که در این سندرم نقش مهمی دارد، به کنترل آن کمک میکند.
- آسیب مغزی: برخی تحقیقات حاکی از تأثیر مثبت این رژیم بر بهبود آسیبهای مغزی است.
با این حال، به خاطر داشته باشید که نتایج تحقیقات در بسیاری از این زمینهها هنوز قطعی نیست.
عوارض جانبی رژیم کتوژنیک
حفظ یک رژیم غذایی بسیار پرچرب با محدودیت شدید کربوهیدرات، میتواند برای هر فردی چالشبرانگیز باشد. هرچند رژیم کتو معمولا برای افراد سالم بیخطر است، اما ممکن است در شروع رژیم و تا زمانی که بدنتان به آن عادت کند، عوارض جانبی داشته باشید.
این عوارض جانبی اولیه گاهی با عنوان «آنفولانزای کتو» شناخته میشوند و طبق گزارشها معمولا طی چند روز برطرف میشوند. علائم احتمالی «آنفولانزای کتو» شامل موارد زیر است:
- گرسنگی
- افزایش اشتها
- خستگی
- کاهش انرژی و عملکرد ذهنی
- مشکلات تمرکز
- بدخلقی
- سردرد
- مشکلات خواب
- یبوست
- اسهال و استفراغ
- تهوع
- ناراحتیهای گوارشی
- کاهش عملکرد ورزشی
حتی اگر این احساسات ناخوشایند را هم تجربه نکنید، ممنوعیت غذاهای متنوع و لذیذ همچنان چالشبرانگیز است.
چگونه عوارض جانبی رژیم کتو را به حداقل برسانیم؟
برای به حداقل رساندن این عوارض، میتوانید کارهای زیر را انجام دهید:
- در چند هفته اول، یک رژیم کمکربوهیدرات معمولی را امتحان کنید. این کار به بدنتان کمک میکند تا قبل از حذف کامل کربوهیدراتها، سوزاندن چربی بیشتر را یاد بگیرد.
- رژیم کتوژنیک همچنین میتواند باعث تغییر تعادل آب و املاح در بدن شما شود. بنابراین افزودن نمک بیشتر به وعدههای غذایی یا مصرف مکملهای معدنی میتواند مفید باشد. درباره نیازهای تغذیهای خود با پزشک صحبت کنید.
- مهم است که حداقل در ابتدای شروع رژیم، تا زمانی که سیر میشوید غذا بخورید و از محدود کردن بیش از حد کالری دریافتی خودداری کنید. رژیم کتو، معمولا بدون محدودیت عمدی کالری هم باعث کاهش وزن میشود.
خطرات احتمالی رژیم کتوژنیک در بلندمدت
گرفتن رژیم بلندمدت کتو، ممکن است خطرات زیر را برای افراد به دنبال داشته باشد:
- سنگ کلیه
- پوکی استخوان
- افزایش اسید اوریک خون (یک عامل خطر برای نقرس)
- کاهش پروتئین خون
- تجمع چربی اضافه در کبد
- کمبود ریزمغذیها
نوعی دارو به نام مهارکنندههای سدیم-گلوکز ۲ (SGLT-2) که برای دیابت نوع ۲ استفاده میشود، میتواند خطر ابتلا به کتواسیدوز دیابتی را افزایش دهد؛ وضعیت خطرناکی که اسیدیته خون را افزایش میدهد. افرادی که این دارو را مصرف میکنند باید از رژیم کتو پرهیز کنند. امروزه تحقیقات بیشتری برای تعیین بیخطری رژیم کتو در بلندمدت در حال انجام است.
در رژیم کتوژنیک، باید علاوه بر چربی، بر مصرف کافی انواع گوشت، ماهی، سبزیجات، آجیل و مغزدانهها نیز تأکید شود تا کمبود فیبر، ویتامینهای گروه B و مواد معدنی جبران شود. در صورت نگنجاندن گروههای غذایی مختلف در رژیم غذایی، ممکن است بدن در بلندمدت با کمبود مواد مغذی مواجه شود. برای داشتن یک رژیم کتوژنیک مناسب، مشاوره با متخصص تغذیه توصیه میشود.
جمعبندی
رژیم کتوژنیک، یکی از محبوبترین رژیمهای حال حاضر است. در این رژیم، میزان مصرف کربوهیدرات را کاهش میدهید و آن را با چربیهای سالم جایگزین میکنید. این کار به بدن شما کمک میکند تا از چربیسوزی برای کسب انرژی استفاده کند و بدین ترتیب، وزن شما و احتمال ابتلا به برخی بیماریها را کاهش میدهد.
با این حال، برای درک تأثیر رژیمهای بلندمدت کتو بر بدن، تحقیقات بیشتری لازم است. بنابراین، پیش از گرفتن این رژیم غذایی به صورت طولانیمدت، با پزشک خود مشورت کنید؛ زیرا ممکن است این رژیم برای شما عوارض جانبی داشته باشد.