بیماری گواتر، علائم و روش‌های درمان

گواتر (Goitre) غده تیروئیدی است که بیش از حد بزرگ شده است و باعث تورم گردن می‌شود. بیماری گواتر یکی از شایع‌ترین اختلالات تیروئید است. این بیماری همیشه به معنی عملکرد ناقص تیروئید نیست، ولی در مواردی می‌تواند نشانه‌ای از بیماری زمینه‌ای تیروئید باشد که نیاز به درمان دارد. گواتر اگر بزرگ نباشد و علائم آزاردهنده‌ای هم نداشته باشد. اغلب ضرری ندارد و بدون درمان خاصی در مدت کوتاهی از بین می‌رود. پزشکان معمولا با معاینه فیزیکی گواتر را تشخیص می‌دهند و در مواردی ممکن است برای تشخیص، درخواست آزمایش خون بدهند.

بیماری گواتر چیست؟

تیروئید غده‌ای به شکل پروانه است که جلوی نای قرار دارد و هورمون‌های رشد و متابولیسم را ترشح می‌کند. 

در اغلب موارد، گواتر التهاب و آسیبی برای تیروئید ایجاد نمی‌کند. این نوع گواتر که اغلب علامت و علت مشخصی نیز ندارد، «گواتر ساده» نامیده می‌شود.

گواتر در بعضی از افراد باعث ورم ناچیزی می‌شود ولی در مواردی هم ورم زیاد باعث منقبض شدن نای و مشکلات تنفسی می‌شود. بزرگ شدن تیروئید همیشه به معنی کارکرد نادرست غده تیروئید نیست. اگر غده‌ تیروئید در یکی از حالت‌های زیر باشد هم شخص به گواتر مبتلا می‌شود:

• تولید بیش از حد هورمون که پرکاری تیروئید نام دارد.
• تولید کم هورمون که کم‌کاری تیروئید نامیده می‌شود.
• تولید مقدار معمولی هورمون که یوتیروئیدیسم (ٍEuthyroidism) نام دارد.

گواتر در زنان به‌ خصوص پس از یائسگی و به طور کلی در زنان و مردان پس از سن ۴۰ سالگی بسیار شایع‌تر است.

علائم بیماری گواتر

در بیشتر موارد تنها علامت بارز گواتر تورم گردن است. تورم ممکن است آنقدر زیاد باشد که با دست احساس شود. میزان تورم و شدت علائم در هر فرد متفاوت است. سایر علائم گواتر عبارت‌اند از:

• گرفتگی گلو، سرفه و گرفتگی صدا
• مشکل بلع (قورت دادن غذا)
• مشکل تنفس (در موارد شدید)
• سرگیجه در هنگام بالا گرفتن سر

همچنین پرکاری تیروئید (Hyperthyroidism) نیز ممکن است علائم زیر را داشته باشد:

• عصبی بودن
• تپش قلب
• بیش‌فعالی
• افزایش تعریق
• حساسیت به گرما
• خستگی
• افزایش اشتها
• ریزش مو
• کاهش وزن

علائم کم‌کاری تیروئید (Hypothyroidism) شامل موارد زیر است:

• عدم تحمل سرما
• یبوست
• فراموشی
• تغییرات مودی و رفتاری
• ریزش مو
• افزایش وزن

علل بیماری گواتر

بیماری گواتر دلایل مختلفی می‌تواند داشته باشد، از جمله:

کمبود ید

تیروئید برای تولید هورمون‌های تنظیم‌کننده متابولیسم به ید نیاز دارد. از آنجایی که ید در گیاهان کمتر است، رژیم‌های وگان ممکن است ید کافی نداشته باشند. مواد غذایی زیر حاوی ید هستند:

• غذاهای دریایی
• غذاهای گیاهی که در خاک غنی از ید رشد می‌کنند.
• شیر گاو

کم‌کاری تیروئید

هنگامی که غده تیروئید هورمون بسیار کمی تولید کند، برای تامین و تولید بیشتر هورمون تحریک شده و ورم می‌کند. این وضعیت معمولا در خود ایمنی تیروئیدیت هاشیموتو (Hashimoto’s thyroiditis) دیده می‌شود. در تیروئیدیت هاشیموتو سیستم ایمنی بدن به بافت بدن حمله کرده و باعث التهاب غده تیروئید می‌شود.

پرکاری تیروئید

پرکاری تیروئید از دیگر دلایل گواتر است. در افراد مبتلا به این بیماری، تیروئید بیش از اندازه هورمون تولید می‌کند. معمولا بیماری گریوز (Graves’ disease) باعث این مسئله می‌شود. این بیماری یک اختلال خودایمنی است که در آن ایمنی بدن، به خود بدن حمله می‌کند. این بیماری غده‌ تیروئید را تحریک کرده و باعث تورم آن می‌شود. 

التهاب

در برخی از افراد، التهاب تیروئید (Thyroiditis) باعث گواتر می‌شود. این التهاب با بیماری هاشیموتو متفاوت است و یک التهاب ویروسی است.

ندول‌ها (Nodules)

ممکن است تعدادی کیست‌ جامد یا کیست حاوی مایع روی تیروئید ظاهر شده و باعث تورم آن شوند. این کیست‌ها معمولا سرطانی نیستند.

بیماری گواتر ممکن است دلایل دیگری نیز داشته باشد. البته این دلایل به نسبت موارد ذکر شده، کم‌تر شایع هستند. مانند:

• سیگار کشیدن: تیوسیانات (Thiocyanate) موجود در دود تنباکو مانع جذب ید شده و می‌تواند باعث بزرگ شدن غده تیروئید شود.
• تغییرات هورمونی: بارداری، بلوغ و یائسگی می‌تواند بر عملکرد تیروئید تاثیر بگذارد.
• تیروئیدیت: التهابات (در گلو) ناشی از عفونت ممکن است منجر به گواتر شوند.
• لیتیوم: این داروی روان‌پزشکی می‌تواند در عملکرد تیروئید اختلال ایجاد کند.
• مصرف بیش از حد ید: مصرف بیش از نیاز ید می‌تواند باعث تورم تیروئید شود.
• پرتودرمانی: پرتو درمانی به خصوص اگر در گردن انجام شود، می‌تواند باعث تورم تیروئید شود.
• سرطان تیروئید: این سرطان در زنان شایع‌تر است.
• بارداری: در مواردی بارداری باعث تورم تیروئید می‌شود.

افراد بالای 40 سال و افرادی که در خانواده خود سابقه این بیماری را دارند، بیشتر در معرض ابتلا به گواتر هستند.

انواع گواتر

نحوه درمان و علائم گواتر به نوع آن بستگی دارند. انواع گواتر به چند دسته اصلی تقسیم می‌شوند:

• گواتر ندولر یا چند ندولر (Multinodular goitre): در این بیماری توده‌های متعددی در تیروئید ایجاد می‌شود. این حالت گواتر شایع است.
• گواتر با رشد یکسان (Diffuse Smooth goitre): در این حالت کل تیروئید متورم می‌شود. پرکاری یا کم‌کاری غدد تیروئید روی این حالت تاثیر دارند.
• گواتر رترواسترنال (Retrosternal goitre): این نوع گواتر ممکن است پشت استخوان سینه رشد کند و باعث انقباض نای، وریدهای گردن یا مری شود. برای درمان این نوع گواتر گاهی جراحی لازم است.
• گواتر پراکنده (Sporadic goitre): علت بروز این نوع گواتر مشخص نیست، اما ممکن است داروهایی مانند لیتیوم باعث ایجاد آن شوند. این نوع گواتر روی روند تولید هورمون تاثیری نداشته و عملکرد تیروئید سالم است. 
• گواتر کلوئیدی (Colloid goitre) یا اندمیک (Endemic): کمبود ید عامل این نوع گواتر است. افرادی که به این نوع گواتر مبتلا می‌شوند، معمولا در مناطقی زندگی می‌کنند که ید کمیاب است.

درمان گواتر

در بیشتر موارد گواتر ساده با مصرف کافی ید قابل پیش‌گیری است. در بسیاری از کشورها ید به نمک خوراکی اضافه می‌شود. پزشکان فقط در مواردی که گواتر علائم داشته باشد، درمان تخصصی را انجام می‌دهند. اگر گواتر کوچک و عملکرد تیروئید طبیعی باشد، معمولا درمانی لازم نیست.

• درمان کم‌کاری تیروئید: در شرایطی که بدن به صورت طبیعی به مقدار کافی هورمون تولید نکند، کم‌کاری تیروئید با جایگزین کردن هورمون به صورت غیرطبیعی درمان می‌شود. در روند درمان پزشک به تدریج دوز تیروکسین (Thyroxine) یا (T4) را افزایش می‌دهد تا زمانی که آزمایش‌ها نشان دهند عملکرد تیروئید به حالت طبیعی برگشته است.
• درمان پرکاری تیروئید: در پرکاری تیروئید، هدف درمان جلوگیری از تولید بیش از حد هورمون است. برای مثال داروهای ضد تیروئید مثل تیونامیدها (Thionamide)، به تدریج سطح بالای هورمون‌ها را کنترل کرده و کاهش می‌دهند. گزینه دیگر کاهش عملکرد تیروئید و توقف تولید هورمون، ید رادیواکتیو (Radioactive Iodine) است.
• جراحی گواتر: در صورتی که علائم گواتر برای شخص مشکلات جدی مثل مشکل در تنفس یا بلعیدن غذا ایجاد کنند، پزشکان برای کاهش مقدار تورم جراحی را توصیه می‌کنند. در این صورت معمولا در زمان بیهوشی شخص، عمل تیروئیدکتومی (Thyroidectomies)، برداشتن قسمتی یا تمام غده تیروئید، انجام می‌شود.

مراحل تشخیص بیماری گواتر

پزشک معمولا با معاینه فیزیکی گردن و لمس تورم، گواتر را تشخیص می‌دهد و در مواردی ممکن است از فرد بخواهد که حین معاینه فیزیکی چیزی را قورت بدهد.

اگر فرد به گواتر مشکوک باشد برای بررسی سطح هورمون‌ها و عملکرد تیروئید (پرکاری یا کم‌کاری تیروئید) آزمایش‌های بیشتری انجام می‌شود. در صورت تشخیص مشکلات دیگری مثل گریوز، هورمون‌های دیگری مثل تری‌یدوتیرونین (Triiodothyronine) نیز آزمایش می‌شوند.

آزمایش‌های دیگری که برای بررسی گواتر ممکن است انجام شوند، عبارت‌اند از:

• اسکن ید رادیواکتیو (Radioactive Iodine Scan): پس از تزریق ید رادیواکتیو تصویر واضح و دقیقی از غده گرفته می‌شود.
• اسکن اولتراسوند (Ultrasound Scan): غده و اندازه گواتر را بررسی می‌کند.
• آسپیراسیون (Fine-needle Aspiration): اگر پزشک به سرطان مشکوک باشد، عمل بیوپسی را انجام داده و با سوزن نازکی نمونه‌ای از سلول‌های داخل غده را برمی‌دارد.