نفخ چیست؟ + راه‌های درمان
دل‌درد در هر شخصی به عوامل و بیماری‌های مختلفی بستگی دارد؛ گاهی اوقات ممکن است به‌سبب پرخوری رخ دهد و در برخی موارد، بیماری‌های جدی‌تری در ایجاد درد اثرگذار باشند. به عنوان مثال، تجمع گاز در دستگاه گوارش می‌تواند درد بسیار زیادی را در ناحیه شکم ایجاد کند که ما آن را تحت عنوان نفخ می‌شناسیم.
در این مطلب از وبلاگ اسنپ‌دکتر قصد داریم به معرفی نفخ بپردازیم، علائم و عوارض آن را شرح دهیم و در نهایت به نحوه تشخیص و راه‌های درمان آن اشاره کنیم.
نفخ چیست؟
نفخ (Flatulence) یک اصطلاح پزشکی برای خروج گاز از دستگاه گوارش از طریق مقعد است؛ فرایندی طبیعی که پس از تجمیع گاز در دستگاه گوارش رخ می‌دهد. هنگامی که بدن شما غذایی را تجزیه می‌کند یا هنگامی که بر اثر خوردن و آشامیدن، هوا به درون بدن شما وارد می‌شود، گاز در دستگاه گوارش جمع می‌شود؛ گازی که از اکسیژن، نیتروژن، هیدروژن، دی‌اکسید کربن و در برخی موارد، متان تشکیل شده است.
طبق گفته‌های مؤسسه ملی بهداشت، افراد به‌طور متوسط بین ۱۳ تا ۲۱ بار در روز نفخ شکم را تجربه می‌کنند. در برخی از موارد، عواملی همچون سندروم روده تحریک‌پذیر (Irritable bowel syndrome)، بیماری سلیاک (Celiac) و گاستروپارزی (Gastroparesis) می‌تواند موجب نفخ بیش از حد شود.
در کنار این موضوع، با خوردن غذاهای خاص نیز ممکن است باد بیشتری را از بدن دفع کنید. در شرایط خاص، این گاز جمع‌شده می‌تواند باعث درد و نفخ شود و فعالیت‌های روزانه شما را تحت تأثیر قرار دهد که با تنظیم رژیم غذایی، مصرف داروها و ورزش می‌توانید دردِ حاصل از آن را کاهش دهید.
علت ایجاد نفخ چیست؟
گاز به دو صورت عمده وارد بدن می‌شود و در نهایت، نفخ را ایجاد می‌کند:
- بلعیدن هوا در حین غذا خوردن یا نوشیدن که با اصطلاح آئروفاژی (Aerophagia) نیز شناخته می‌شود و می‌تواند باعث جمع شدن اکسیژن و نیتروژن در دستگاه گوارش شود.
- در فرایند تجزیه غذا، گازهایی مثل هیدروژن، متان و دی‌اکسید کربن در دستگاه گوارش جمع می‌شوند.
در ادامه قصد داریم به‌شکلی جزئی‌تر به عوامل ایجاد نفخ اشاره کنیم:
بلعیدن هوا
بلعیدن هوا در طول روز و حین خوردن یا آشامیدن نوشیدنی‌ها، یک اتفاق طبیعی است و به‌طور معمول، مقدار کمی از هوا وارد بدن شما می‌شود. اگر مرتباً هوای بیشتری ببلعید، ممکن است متوجه نفخ بیش از حد شوید و حتی، تعداد دفعات آروغ زدن بیشتری داشته باشید.
دلایلی که می‌تواند باعث شود شما بیشتر هوا را ببلعید، عبارتند از:
- آدامس جویدن
- سیگار کشیدن
- داشتن پروتزهای دندانِ گشاد
- مکیدن اشیایی مانند سر قلم
- نوشیدن نوشابه‌های گازدار
- سریع غذا خوردن یا آشامیدن نوشیدنی‌ها
رژیم غذایی
غذاهایی که در طول روز می‌خورید نیز می‌تواند منجر به نفخ بیش از حد شود. به عنوان مثال، کربوهیدرات‌ها باعث ایجاد گاز می‌شوند و پروتئین و چربی‌ها نیز با مقداری کمتر از کربوهیدرات‌ها، گازی را در بدن ایجاد می‌کنند. لیستی از مواد غذایی‌ای که ممکن است میزان گازِ درون بدن را افزایش دهند، عبارتند از:
- لوبیا
- کلم
- کلم بروکلی
- کلم بروکسل
- غلات کامل
- مارچوبه
- شیر
- محصولات لبنی
- پیاز
- گلابی
- کنگر فرنگی
- گندم
- جو دوسر
- نخود فرنگی
- سیب‌زمینی‌ها
- ذرت
- کشمش
- عدس
- آلو
- سیب
- غذاهای سرشار از فروکتوز یا سوربیتول مثل آب‌میوه‌ها و آب‌نبات‌های بدون قند
- غذاهای فراوری‌شده
هضم این دسته از مواد غذایی ممکن است طولانی‌تر از حالت عادی باشد که در نهایت منجر به بوی نامطبوعِ مرتبط با نفخ می‌شود. از طرفی، مواد غذایی‌ای نیز وجود دارد که بدن امکان جذب کامل آنها را ندارد؛ به عبارتی، آنها بدون هضم کامل، از روده کوچک به روده بزرگ منتقل می‌شوند.
روده بزرگ حاوی باکتری‌های زیادی است که غذا را تجزیه می‌کند و در حین انجام این کار، مقداری گاز آزاد می‌کند. در انتها، تجمع گازهای تولیدشده باعث ایجاد نفخ می‌شود.
با این حال، توجه به این موضوع مهم است که همه غذاها باعث ایجاد نفخ نمی‌شوند. بررسی غذاهایی که می‌خورید و علائم نفخی که تجربه می‌کنید، می‌تواند به تعیین این‌که کدام یک از مواد غذایی رژیم‌تان، باعث ایجاد گاز در بدن شما می‌شود، کمک کند.
بیماری‌های زمینه‌ای که باعث نفخ معده می‌شوند
برخی شرایط خاص می‌تواند باعث ایجاد یا بدتر شدن نفخ در اشخاص شود. در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:
- بیماری‌های زمینه‌ای: برخی از بیماری‌های مزمن مثل بیماری کرون (Crohn’s disease)، کولیت اولسراتیو (Ulcerative Colitis) یا دیورتیکولیت (Diverticulitis) و حتی برخی از انواع سرطان، می‌توانند منجر به انسداد در روده و نفخ شکم شوند.
- مشکلات کیسه صفرا: سنگ کیسه صفرا و التهاب کیسه صفرا (cholecystitis) می‌تواند باعث ایجاد گاز اضافی در معده شود.
- یبوست: مدفوع می‌تواند دفع گاز اضافی را دشوارتر کند و در نتیجه، تجمع و درد بیشتری را در معده به‌وجود آورد.
- عفونت‌های روده: عفونت‌های ویروسی، باکتریایی یا انگلی دستگاه گوارش یا مسمومیت غذایی در برخی موارد منجر به ایجاد گاز می‌شود. به عنوان مثال می‌توان به عفونت اشریشیا کلی (Escherichia Coli) اشاره کرد.
- آنتی‌بیوتیک‌ها: این داروها می‌توانند فلور باکتریایی روده را بر هم بزنند و منجر به نفخ شکم شوند.
- ملین‌ها: استفاده بیش از حد از ملین‌ها می‌تواند خطر ابتلا به نفخ را افزایش دهد.
از علل دیگر ایجاد نفخ به‌سبب شرایط سلامتی می‌توان به بارداری، پانکراتیت (pancreatitis)، بیماری هیرشپرونگ (Hirschsprung disease) و سندروم پیش از قاعدگی (premenstrual syndrome) اشاره کرد.
اگر علائم مسمومیت یا انسداد دارید، یا خونی را در مدفوع مشاهده کرده‌اید، نیازمند مراقبت‌های پزشکی فوری هستید.
عوارض ناشی از نفخ شکم چیست؟
نفخ شدید و مداوم می‌تواند بر سلامت جسمانی اشخاص اثرگذار باشد و درد، گرفتگی و سایر علائم ناراحت‌کننده در بدن را به همراه داشته باشد. در این بین، گاز اضافی موجود در معده می‌تواند برای سلامت روان شما عوارض زیادی را ایجاد کند.
مقابله با نفخ شکم به شکلی مکرر و در موقعیت‌های اجتماعی، استرس زیادی را به اشخاص وارد می‌کند و ممکن است حتی خجالت‌آور باشد. با این حال، کاهش گاز با روش‌های خانگی و دارویی، هر دو می‌تواند به بهبود بروز عوارض کمک کند.
تشخیص نفخ به چه شکلی انجام می‌شود؟
در شرایطی که نگران نفخ خود هستید، یک پزشک می‌تواند به کشف علت اصلی ایجاد درد کمک کند و راه‌هایی را برای تسکین علائم پیشنهاد دهد. پزشکان عموما در چنین شرایطی درباره علائم شما، رژیم غذایی‌تان، عادات خوردن و آشامیدن شما، داروها و مکمل‌هایی که مصرف می‌کنید و سوابق پزشکی از شما سوال می‌پرسند.
در ادامه، ممکن است یک معاینه فیزیکی برای بررسی تورم، حساسیت یا صداهای داخل شکم شما نیز انجام دهند؛ معاینه‌ای که ممکن است شامل بررسی فیزیکی راست‌روده شما هم باشد. یک متخصص مراقبت‌های بهداشتی نیز آزمایش‌های پزشکی اضافی‌ای همچون عکس‌برداری با اشعه ایکس، آزمایش خون و آزمایش مدفوع را برای شما تجویز می‌کند تا ببیند که آیا مشکل سلامتی بالقوه‌ای در دردِ نفخ شما اثرگذار است یا خیر.
حتی این احتمال نیز وجود دارد که پیش از مراجعه به پزشک، در دفتر خاطرات غذایی خود، عادات غذایی‌ای را تنظیم کنید تا علت گاز اضافی را با بررسی‌های روزانه بیابید.
درمان‌های خانگی نفخ شکم
در برخی موارد می‌توان با ایجاد تغییر در سبک زندگی و تنظیم رژیم غذایی، گاز اضافی موجود در بدن را از بین برد و دردِ نفخ را کاهش داد. در ادامه به برخی از درمان‌های خانگی نفخ شکم اشاره می‌کنیم:
- داشتن دفتر خاطرات غذایی: با نوشتن تمام غذاهایی که در طول روز مصرف می‌کنید می‌توانید بفهمید که کدام غذاها باعث افزایش گاز در بدن شما می‌شوند. پس از شناسایی، می‌توانید برخی از غذاهایی که باعث نفخ بیش از حد می‌شوند را از برنامه غذایی‌تان حذف کنید یا به‌شکلی کمتر بخورید.
- تنظیم رژیم غذایی: اگر رژیم غذایی شما حاوی مقادیر زیادی کربوهیدرات است که فرایند دشوارتری برای هضم دارند، سعی کنید جایگزینی برای آنها پیدا کنید. کربوهیدرات‌هایی مانند برنج و موز، به شکلی آسان‌تر در بدن هضم می‌شوند و می‌توانند جایگزین‌های خوبی برای کاهش نفخ شکم باشند.
- خوردن وعده‌های غذایی کوچک‌تر: پنج تا شش وعده غذایی کوچک در روز به جای سه وعده بزرگ‌تر می‌تواند در هضم مواد غذایی و بهبود فرآیندهای سیستم گوارشی‌تان مؤثر باشد.
- بلعیدن کمتر هوا: از انجام هر کاری که ممکن است باعث افزایش میزان هوای ورودی به بدن‌تان باشد، خودداری کنید. این مورد شامل اطمینان از جویدن صحیح غذا و اجتناب از جویدن آدامس، استفاده از نی و سیگار کشیدن است.
- نوشیدن آب زیاد: هیدراته ماندن می‌تواند به شما در جلوگیری از یبوست کمک کند. بدین ترتیب، گاز کمتری در بدن‌تان جمع می‌شود.
- ورزش منظم: ورزش می‌تواند به بهبود هضم غذا کمک و از ایجاد نفخ، جلوگیری کند.
- مصرف پروبیوتیک‌ها: لاکتوباسیلوس (Lactobacillus) و بیفیدوباکتریوم (Bifidobacterium) می‌تواند فرایندی منظم برای هضم غذا در بدن ایجاد کند. چنین موادی را می‌توان در مکمل‌های بدون نسخه و مواد غذایی تخمیرشده‌ای مثل کلم ترش و ماست پیدا کرد.
- استفاده از پدهای زغالی: پوشاندن لباسِ زیر با یک پد ساخته‌شده از زغال چوب، می‌تواند به کاهش بوی بد در شرایط حادِ نفخ، کمک کند.
- تغییر وضعیت بدن: نشستن در وضعیت عمودی به بدن کمک می‌کند تا گاز اضافی را به‌شکلی آسان‌تر، آزاد کند.
- استفاده از پدهای گرمایشی: قرار دادن یک پد گرم‌کننده یا آب گرم روی شکم منجر به کاهش درد و گرفتگی ناشی از گاز اضافی می‌شود.
- مصرف زنجبیل: زنجبیل را به‌عنوان ماده‌ای برای تقویت هضم غذا می‌شناسند. به همین سبب، مصرف آن می‌تواند به بهبود فرایند هضم و کاهش نفخ کمک کند.
درمان‌های دارویی نفخ شکم
بسته به علائمی که دارید، می‌توانید از داروهایی که در ادامه به آنها اشاره می‌کنیم، برای درمان نفخ شکم استفاده کنید:
- مکمل‌های بدون نسخه (OTC): داروخانه‌ها داروهای مختلفی مانند بیسموت ساب سالیسیلات و سیمتیکون را برای تسکین دردِ نفخ در دسترس دارند.
- داروهای تجویزی: برخی داروهای تجویزی می‌توانند بیماری‌های زمینه‌ای مثل سندروم روده تحریک‌پذیر یا رشد بیش از حد باکتری‌های روده کوچک که باعث ایجاد گاز می‌شوند را مورد هدف قرار دهند. درمان این بیماری‌های زمینه‌ای به نوبه خود ممکن است منجر به کاهش نفخ شود.
- مکمل‌ها: اگر با لاکتوز مشکل دارید، می‌توانید به مصرف لاکتاز روی بیاورید که به کاهش گاز ایجاد شده هنگام مصرف محصولات لبنی کمک می‌کند. آلفا گالاکتوزیداز نیز می‌تواند در بهبودِ تجزیه حبوبات و سبزیجات در بدن، اثرگذار باشد.
قبل از افزودن هر دارو یا مکملی به رژیم غذایی خود، از یک متخصص و پزشک مشورت بگیرید تا مطمئن شوید که مصرف این داروها برای شما بی‌خطر است.
در نهایت می‌توانیم به این موضوع اشاره کنیم که نفخ به‌عنوان یک فرایند عادی در بدن شناخته می‌شود که طی آن، گاز اضافی از طریق مقعد از بدن خارج می‌شود. با این حال، در صورتی که درد شدیدی را بر اثر نفخ در معده‌تان احساس می‌کنید، مراجعه به دکتر و تشخیص هرچه سریع‌تر آن می‌تواند در بهبود شرایط سلامتی شما اثرگذار باشد.
در کنار این موضوع، تا جای ممکن از هر آن‌چه که می‌خورید و می‌نوشید در روز، یادداشت‌برداری کنید و هر علائمی که تجربه می‌کنید را بنویسید. این اقدام می‌تواند در تشخیص هرچه بهتر نفخ و روش‌های درمانی آن، به شما و پزشک متخصص کمک کند.
