تله وابستگی چیست و چطور می‌توان از آن خلاص شد؟

برخی از افراد اغلب نگران این موضوع هستند که اگر اشتباه یا خللی در کا‌رهایشان پیش بیاید، ممکن است نتوانند با آن کنار بیایند. این افراد شاید قبل از تصمیم‌گیری‌های شخصی، بارها و بارها از دیگران راهنمایی و کمک بخواهند. حتی اغلب اوقات وظایف خود را به تعویق می‌اندازند، تنها به این دلیل که احساس می‌کنند مدیریت آن‌ها برایشان دشوار است. کسانی‌که این خصوصیات را دارند، ممکن است دارای طرحواره وابستگی باشند. این طرحواره، یکی از ۱۸ طرحواره ناسازگار اولیه است که در این مطلب از وبلاگ اسنپ دکتر تصمیم داریم درباره چیستی، علل و نشانه‌های آن و همچنین رهایی از تله وابستگی به‌طور کامل صحبت کنیم.

طرحواره وابستگی چیست؟

افرادی که نوعی اختلال در شکل‌گیری هویت یا استقلال خود را تجربه می‌کنند، می‌توانند دچار طرحواره وابستگی، طرحواره بی‌کفایتی (Dependence/ Incompetence Schema) یا گرفتار در تله وابستگی باشند. افراد دارای این طرحواره بیش‌از‌حد به افراد دیگر اتکا می‌کنند و خودشان را در انجام امور وابسته به آن‌ها می‌بینند. طرحواره بی‌کفایتی به‌طور قابل‌توجهی باعث اجتناب می‌شود، به‌گونه‌ای که ممکن است فرد تصمیم بگیرد از انجام کارهای جدید اجتناب کرده و آن‌ها را امتحان نکند.

فرد برای دریافت راهنمایی یا تشویق برای انجام وظایف خود، احساس وابستگی زیادی به دیگران می‌کند. این امر به‌ویژه در هنگام تصمیم‌گیری یا شروع تغییر از وضعیت موجود به‌خوبی مشاهده می‌شود. در حقیقت می‌توان گفت که نیاز واقعی پشت این طرحواره، توسعه اعتمادبه‌نفس و استقلال فردی است.

شاید در نگاه اول همه ما گاهی اوقات احساس بی‌کفایتی و قدری ناتوانی در مقابله با چالش‌هایی که با آن‌ها روبرو هستیم، داشته باشیم. اما فردی که دچار طرحواره وابستگی بی‌کفایتی شده، اغلب احساس ناتوانی مداوم در یک یا چند حوزه زندگی خود را تجربه می‌کند. تله وابستگی، به مدیریت وظایف و کارهای روزمره و احساس درماندگی و وابستگی به افراد دیگر مرتبط است.

طرح‌واره وابستگی چگونه شکل می‌گیرد؟

همانطور که گفتیم، تله وابستگی از طرح‌واره‌های ناسازگار اولیه است که در دوران کودکی و زمانی‌که والدین با نیازهای کودک خود هماهنگ نباشند، ایجاد می‌شود. به‌طور معمول در طرحواره وابستگی، والدین به‌طور افراطی از کودک خود محافظت کرده و در زندگی او مشارکت دارند. به بیان بهتر، ممکن است والدین تا مدت‌ها پس از اینکه فرزندشان بتواند به‌طور مستقل وظایف خودش را انجام دهد، آن‌ها را برای او انجام دهند. یعنی ممکن است والدین بیش‌از‌حد فرزندشان را راهنمایی و کمک کنند و او را به این باور برسانند که به تنهایی قادر به انجام وظایفش نیست.

در شرایط دیگر، کودک ممکن است با والدین یا افرادی بزرگ شود که هر وقت مهارت‌های جدیدی را امتحان می‌کند، اعتمادبه‌نفس او را تضعیف می‌کنند. چنین پدر و مادرهایی ممکن است به نقص‌هایی که در توانایی کودک خود مشاهده می‌کنند، اشاره کنند یا اگر احساس کردند کودک وظیفه یا کارش را به اندازه کافی خوب انجام نداده، دوباره آن را برای او انجام دهند.

اگر کودکی نادیده گرفته شده و به حال خود رها شود، ممکن است باز هم این طرحواره ایجاد شود. بدین ترتیب، والدینی که برای آموزش مهارت‌ها به کودکشان زمان نمی‌گذارند، باعث می‌شوند تا او برای انجام کارهایش به آن‌ها تکیه کند. از سوی دیگر، ممکن است چنین کودکانی قبل از اینکه بتوانند به اندازه کافی این مهارت‌ها را بیاموزند، مجبور باشند این مهارت‌ها را برای خودشان امتحان کرده و شکست بخورند. این روند نیز می‌تواند آن‌ها را به این باور برساند که بدون کمک دیگران قادر به انجام وظایف خود نیستند.

علاوه‌بر آن، ترس خود والدین در توسعه این طرحواره نقش دارد. والدین ممکن است به دلایلی مانند بیماری‌های روحی، تجربیات تلخ گذشته یا طرحواره‌های ناسازگاری که خودشان به آن‌ها مبتلا هستند، نیازهای فرزندشان را برای داشتن اعتمادبه‌نفس و استقلال نادیده گرفته و برآورده نکنند. در نهایت، اگر کودک به‌طور طبیعی بسیار حساس باشد، این طرحواره می‌تواند خیلی راحت‌تر از این حرف‌ها توسعه یابد. چرا که به احتمال بسیار زیاد، چنین کودکانی بیش‌از‌حد به والدین خود وابسته هستند.

نشانه‌های طرح‌واره وابستگی چیست؟

دانستیم کسانی‌که دچار تله وابستگی هستند، اغلب احساس می‌کنند بدون کمک و تایید دیگران نمی‌توانند زندگی روزمره خود را سپری کنند. در این بخش، به‌طور جداگانه نشانه‌های طرحواره وابستگی در دوران کودکی و بزرگسالی را شرح می‌دهیم:

طرحواره وابستگی در دوران کودکی

کودکان دارای طرحواره وابستگی، احساس درماندگی و ترس زیادی می‌کنند. ممکن است آن‌ها در مورد اینکه شاید زمانی بدون کمک و راهنمایی والدین خود (یا به‌طور کلی افرادی که از آن‌ها مراقبت می‌کنند) بمانند، نگرانی زیادی را تجربه کنند. در صورت امکان، این کودکان به دیگران اجازه می‌دهند تا وظایفی را برایشان انجام داده و از آن‌ها مراقبت و حمایت کنند.

به دلیل وابستگی به دیگران، کودکان دچار تله وابستگی تمایل دارند به سمت دیگرانی که اعتماد‌به‌نفس و حتی استقلال بیشتری دارند، کشیده شده و با آن‌ها دوست شوند. این کار بدان جهت انجام می‌شود که احتمالا احساس می‌کنند این کودکان می‌توانند حامی و راهنمای آن‌ها باشند. متاسفانه، اجازه دادن به دیگران برای انجام کارها و تکیه بر افراد با اعتماد‌به‌نفس بیشتر، این باور مخرب را در کودک تقویت می‌کند که او به‌طور مستقل و به تنهایی قادر به انجام وظایف خودش نیست و باید همیشه از دیگران کمک بگیرد.

طرحواره وابستگی در بزرگسالان

بزرگسالان دارای طرحواره وابستگی تمایل دارند به قضاوت و توانایی خود در انجام کارها شک کنند. به همین دلیل ممکن است قبل از تصمیم‌گیری‌های شخصی به‌طور مکرر از افراد دیگر مشاوره و راهنمایی بخواهند. اگر کسی پیشنهاد حل مشکلی را به او ارائه دهد، معمولا مایل است به جای اینکه خودش آن را حل کند، به آن فرد اجازه دهد که این کار را برای او انجام دهد. به همین دلیل، بزرگسالان مبتلا به این طرحواره ممکن است تمایلی به زندگی مستقل نداشته باشند.

افراد گرفتار در تله وابستگی ممکن است برای کنار آمدن با زندگی روزمره خود احساس درماندگی و ناتوانی کنند. حتی ممکن است این افراد خود را بیشتر شبیه به یک کودک بدانند تا یک انسان بزرگسال، که نتیجه آن نیز باعث ایجاد احساس نارضایتی از خود، خشم و شرم می‌شود. بزرگسالان با این طرحواره ممکن است به شدت از خود انتقاد کرده و احساس کنند که انسانی شکست خورده و ناتوان هستند. علاوه‌بر آن، این افراد معمولا نگران این موضوع هستند که شاید باری بر دوش خانواده و عزیزانشان باشند.

افراد دارای طرحواره وابستگی معمولا از فرصت‌هایی که با افزایش مسئولیت‌ها و همچنین رشد آن‌ها همراه است، اجتناب می‌کنند. برای مثال، ممکن است فرصت خوبی که در محل کار برای فرد ایجاد شده تا با عهده گرفتن مسئولیتی بیشتر، رشد کرده و درآمد بیشتری را کسب کند، رد کند. این رفتار می‌تواند به این دلیل باشد که آن‌ها تمایل دارند برای دستاوردهای خود ارزش کمتری قائل شده و تمرکز بیشتری روی محدودیت‌های خود بگذارند.

فرد دچار تله وابستگی، معمولا استرس زیادی را در زندگی روزمره خود تجربه می‌کند. به همین دلیل، دور از تصور نیست که برای مقابله با این شرایط ناخوشایند، راهبردهای ناسالمی را پیش بگیرد. حتی ممکن است این فرد برای مقابله با احساس بی‌کفایتی، ناتوانی و اضطرابی که با آن سرو‌کار دارد، به مصرف الکل یا مواد مخدر روی بیاورد.

برخورد افراد با طرح‌واره وابستگی چگونه است؟

افراد مبتلا به تله وابستگی اغلب در صورت مواجهه با تصمیم‌‌گیری یا کارهای دشوار، تحریک می‌شوند. پس از تحریک شدن، تمایل دارند به سه راه مختلف از خود واکنش نشان دهند. این سه راه عبارتند از: اجتناب، جبران افراطی یا تسلیم شدن.

اجتناب

طبیعی است که افراد دارای طرحواره وابستگی از هر چیزی که می‌تواند باعث ایجاد احساس ناتوانی در آن‌ها شود، اجتناب کنند. برای مثال، شخصی با این طرحواره احتمالا از تنها رانندگی کردن یا سفر به مقاصد ناشناخته دوری می‌کند. همچنین گرفتار بودن در تله وابستگی بدان معناست که فرد تصمیم‌گیری‌ها یا اقدامات مهم را مرتبا به تعویق می‌اندازد. چرا که احتمالا برای این افراد سروکار داشتن با این موقعیت‌ها استرس‌زاتر است. در نتیجه، این تفکر نیز تمایل به اجتناب را افزایش داده و یک چرخه معیوب را به راه می‌اندازد.

در حالی‌که مواجه نشدن با ترس‌ها و به تعویق انداختن کارها و تصمیم‌گیری‌ها ممکن است به‌طور موقت برای فرد آرامش‌بخش باشد، متاسفانه فقط این باور مخرب را تقویت می‌کند که او نمی‌تواند از خودش مراقبت کند. بنابراین باز هم باعث افزایش احساس بی‌کفایتی، ناتوانی و وابستگی به حمایت، راهنمایی و تایید دیگران می‌شود.

جبران افراطی

با اینکه جبران افراطی کمتر رایج است، اما باز هم احتمال دارد فردی با طرحواره وابستگی، باورهای خود را از طریق رفتارهایش جبران کند. به بیان بهتر، این افراد برخلاف باورشان مبنی بر اینکه ناتوان بوده و باید در انجام امور به راهنمایی و تایید دیگران وابسته باشند، رفتار می‌کنند. این افراد ممکن است استانداردهای بالایی را رعایت کرده و سخت تلاش کنند تا شایسته، بالیاقت و باکفایت به‌نظر برسند. البته در صورتی‌که همه چیز طبق برنامه پیش نرود، به جای نسبت دادن هر سرزنشی به خود، دیگران را مورد سرزنش قرار می‌دهند. 

تسلیم شدن

برخی افراد ممکن است با تسلیم شدن به طرحواره بی‌کفایتی، با آن روبرو شوند. این افراد بر این باورند که نمی‌توانند به قضاوت خود اعتماد کنند و بنابراین باید در انجام کارها به راهنمایی دیگران وابسته باشند. این امر می‌تواند منجر به جذب افرادی شود که احتمالا کنترل رابطه را به دست می‌گیرند. رابطه با توازن نابرابر قدرت می‌تواند منجر به مسائل زیادی شود. دور از تصور نیست که چنین روابطی می‌تواند منجر به سوءاستفاده از شخص دارای این طرحواره شود.

از طرفی، در روابطی که توازن قدرت بین افراد تا حدودی برابر است، شخص با طرحواره وابستگی عاطفی ممکن است همچنان از شریک خود کمک زیادی بخواهد و تصمیمات مهم را به او موکول کند. در نتیجه شریک او برای اینکه بتواند کمک‌کننده و حمایتگر باشد، ممکن است راهنمایی، کمک و حمایت بیشتری را به فرد دارای این طرح‌واره ارائه دهد. اما این رویه نیز باور فرد را مبنی بر اینکه او بی‌کفایت و ناتوان است و مداوم برای انجام وظایف خود به راهنمایی، تایید و حمایت دیگران نیاز دارد، تقویت می‌کند.

درمان طرح‌واره وابستگی چگونه است؟

به‌طور کلی، اینکه افرادی که گرفتار تله وابستگی هستند، به تنهایی برای افزایش استقلال و اعتمادبه‌نفس خود دنبال درمان باشند، قدری غیر معمول است. از طرفی، اگر این افراد به دنبال تراپی باشند، می‌تواند برای مقابله با اضطراب و استرسی که به‌واسطه ترک عزیزانشان و اینکه در انجام کارها بدون کمک و راهنما می‌مانند، باشد. در چنین مواردی، این افراد معمولا باز هم انتظار دارند که دقیقا به آن‌ها گفته شود که چه کاری باید انجام دهند.

در نتیجه این رویکرد باز هم طرحواره آن‌ها را مبنی بر اینکه این افراد مدام به حمایت و راهنمایی دیگران متکی هستند، تشدید می‌کند. از این‌رو، اغلب نیاز است شخص دارای این طرحواره نقش فعال‌تری نسبت به آنچه انتظار دارد در روند درمان خودش ایفا کند. برای رهایی از تله وابستگی یا درمان طرح‌واره وابستگی عاطفی، یک‌سری استراتژی‌های تطبیقی وجود دارد که در بخش زیر به آن‌ها می‌پردازیم:

شک و تردید به توانایی‌های خود را رها کنید

این موضوع کاملا طبیعی است که گاهی افراد (به‌خصوص زمانی که نگران هستند یا اینکه با یک تصمیم مهم روبرو می‌شوند) به قضاوت خود قدری شک کنند. با این حال، اگر فرد تصور می‌کند دائما انتخاب‌های اشتباهی می‌کند و برای انجام‌ صحیح کارها به راهنمایی دیگران نیازمند است، می‌تواند از مدیتیشن و ذهن آگاهی که ابزارهای مفیدی برای متمرکز شدن به زمان حال و رها کردن افکار و احساسات مخرب است، کمک بگیرد. البته استفاده از این روش‌ها برای کاهش اضطراب و استرس نیز بسیار کمک‌کننده است.

درباره خود بی‌طرف و واقع‌بین باشید

یکی دیگر از راه‌های کمک‌کننده این است که فرد متوجه این موضوع باشد که او موجودی ارزشمند و فراتر از شکست‌های پیشین خود است. برای تقویت این موضوع می‌تواند فهرستی از زمان‌هایی را که تصمیمات و اقدامات خود منجر به نتیجه‌ مطلوب شده، تهیه کند. بدین ترتیب، زمانی‌که طرحواره وابستگی بی‌کفایتی خودش را بروز می‌دهد، به این لیست مراجعه کرده و توانایی‌های خودش را مرور کند.

مراقب اطرافیان باشید

فرد باید در مورد رفتاری که از افراد دیگر دریافت می‌کند نیز واقع‌بین باشد. ببیند که آیا نزدیک‌ترین افراد باعث تقویت طرحواره وابستگی‌ او می‌شوند یا خیر. فرد مبتلا به این طرح‌واره می‌بایست تلاش کند اطراف خودش را با افرادی احاطه کند که به او احترام گذاشته و با او خوب رفتار می‌کنند. در گام بعدی می‌تواند به افراد نزدیک در زندگی‌اش اجازه دهد تا آن‌ها بدانند او تصمیم دارد برای مستقل شدن قدم بردارد. مطمئنا افرادی که ذهنیت سالمی نسبت به روابط دارند، از اینکه از تصمیم او حمایت کنند خوشحال شده و به فرد فضایی برای رشد و پیشرفت می‌دهند.

برای ایجاد اعتماد‌به‌نفس قدم بردارید

فرد می‌تواند برای ایجاد اعتماد‌به‌نفس، لیستی از کارهایی که دوست دارد بدون کمک و حمایت دیگران انجام دهد، تهیه کرده و سپس آن‌ها را از لحاظ سختی، از ساده‌ترین به سخت‌ترین مرتب کند. آن‌گاه پس از انتخاب ساده‌ترین کار، در صورت امکان آن را نیز به قسمت‌های کوچک‌تر تقسیم کرده و شروع به انجام دادن کند.

مهم است که در این مرحله برای جلوگیری از سردرگمی، فرد تنها روی یک کار تمرکز داشته باشد. همچنین بداند که با هر کار کوچکی که انجام می‌دهد، به اتمام یک کار بزرگ، نزدیک و نزدیک‌تر می‌شود. این چنین اعتماد‌به‌نفس او خیلی راحت‌تر افزایش می‌یابد. ناگفته نماند که پس از اتمام هر کاری، فرد می‌بایست آن را به لیستی که در مرحله واقع‌بینی درباره خود تهیه کرده، اضافه کند.

بدانید که اشتباه کردن با بی‌کفایتی یکی نیست

با داشتن مسئولیت زیاد معمولا برخی افراد مرتکب چندین اشتباه می‌شوند که ممکن است باعث ایجاد احساس بی‌کفایتی و ناتوانی در آن‌ها شود. با این حال، بی‌کفایتی با اشتباه کردن یکسان نیست. به بیان بهتر، بی‌کفایتی به معنای اشتباه کردن‌های مکرر و عدم آگاهی از آن است. اما اگر فرد بداند که مرتکب اشتباهی شده، پس بی‌کفایت نیست. از این رو، فرد باید بداند که اگر اشتباهی کرده، بهتر است عواقب منفی آن را با آرامش بپذیرد. زیرا او قادر است به‌تنهایی به مقابله با آن بپردازد و از تجربه‌ای که کسب می‌کند رشد کند.

از تراپی کمک بگیرید

اگر فردی گرفتار طرح‌واره وابستگی بی‌کفایتی یا ناتوانی باشد، به احتمال بسیار اضطراب و استرس زیادی را به‌واسطه عدم توانایی‌اش در انجام کارها تجربه می‌کند. در این‌صورت، ممکن است نیاز باشد چنین فردی انتظارات و مرزهای سالمی برای خودش معین کند. علاوه‌بر آن، احتمالا برای دستیابی به اهداف رفتاری و ایجاد اعتماد‌به‌نفس و مستقل شدن، به کمک نیاز دارد.

طرح‌واره بی‌کفایتی، هرچقدر هم که ریشه دوانده باشد، باز هم می‌تواند از طریق تعهد به خودشناسی، پرورش توانایی‌ها و پذیرش رشد شخصی، به پیروزی قدرت درونی بر عدم‌کفایت تبدیل شود. برای این مقصود، طرح‌واره درمانی می‌تواند بسیار به فرد کمک کند. طرحواره درمانی بر رابطه درمانی و تجربیات دوران کودکی (به‌منظور به چالش کشیدن طرح‌واره‌های ناسازگار از جمله طرح‌واره وابستگی) تمرکز دارد. بنابراین، رابطه درمانی بهترین شرایط را برای بررسی انتظارات و اهداف رفتاری، ایجاد اعتمادبه‌نفس و به‌طور کلی، رهایی از تله وابستگی فراهم می‌کند.

طرح‌واره وابستگی و راه درمان آن

در این مطلب به اینکه اساسا طرح‌واره وابستگی چیست و به چه علتی ایجاد می‌شود، پرداختیم. سپس راه‌هایی را که افراد در مواجه با طراح‌واره وابستگی بی‌کفایتی پیش می‌گیرند بررسی کرده و با شیوه رهایی از تله وابستگی آشنا شدیم. دانستیم طرحواره وابستگی که ریشه در تجربیات اولیه فرد دارد، بر توانایی او برای تصمیم‌گیری قاطعانه و مستقل بودن سایه می‌اندازد. اما تغییر طرح‌واره‌های ناسازگار با تمام دشواری‌هایش، با صرف زمان، فداکاری، ثبات و درمان مناسب میسر بوده و خوشبختانه دستیابی به تغییرات مثبت، کاملا امکان‌پذیر است. شما نیز می‌توانید از سرویس مشاوره آنلاین اسنپ‌دکتر کمک گرفته و با افراد متخصص و درمان‌گران باتجربه در این زمینه مشورت کنید.