نکات مهمی که باید درباره قبل و بعد از عمل سزارین بدانید

هنگامی که زمان زایمان فرا می‌رسد، اگر احتمال بروز مشکل برای مادر یا فرزندش وجود داشته باشد، ممکن است پزشک انجام زایمان غیرطبیعی یا عمل سزارین را توصیه کند. سزارین یک روش جراحی است که در آن نوزاد از طریق ایجاد یک برش کوچک در شکم و رحم مادر به دنیا می‌آید. در حالی که برخی از سزارین‌ها زودتر از زمان تولد نوزاد برنامه‌ریزی می‌شوند، برخی دیگر با توجه به شرایط پیش آمده، ممکن است غیر قابل پیش‌بینی و اورژانسی باشند. بنابراین حتی اگر جراحی سزارین بخشی از برنامه زایمان مادر نباشد، دانستن نکات مهم قبل و بعد از این عمل می‌تواند والدین را برای شرایط احتمالی آماده کند.

عمل سزارین چیست؟

سزارین، یک عمل جراحی است که طی آن نوزاد از طریق برشی که در شکم و دیواره رحم مادر ایجاد می‌شود، به دنیا می‌آید. برش موردنظر معمولا افقی و به طول کمتر از ۱۰ سانتی‌متر است. زایمان غیرطبیعی یا همان عمل سزارین در اکثر مواقع به این دلیل انجام می‌شود که پزشک تشخیص دهد زایمان طبیعی زندگی مادر یا کودک را به خطر می‌اندازد. البته این جراحی برای مادران و نوزادان خطری را در پی ندارد و امروزه بسیار رایج است، به‌طوری که در آمریکا تقریبا ۳۲ درصد از نوزادان در سال ۲۰۲۰ با روش سزارین متولد شدند.

مدت زمان یک عمل سزارین معمولا بین ۴۵ تا ۶۰ دقیقه است و وقتی نوزاد از بدن مادر خارج می‌شود، با بخیه زدن، برش ایجاد شده در رحم و شکم مادر را می‌دوزند. اگرچه در طول جراحی، فرد ممکن است متوجه مقداری کشیدگی و فشار در بدن خودش شود، اما تقریبا درد به‌خصوصی را احساس نمی‌کند. حتی اکثر زنان در طی عمل سزارین بیدار و هوشیار هستند و فقط از کمر به پایین با استفاده از بی‌حسی موضعی، بدنشان بی‌حس می‌شود. یعنی در صورتی که عمل سزارین اورژانسی نباشد، بیهوشی که مادر برای این عمل دریافت می‌کند از نوعی است که اجازه می‌دهد او در طول مدت زایمان بیدار باشد و بتواند بلافاصله بعد از به دنیا آمدن فرزندش، او را در آغوش بگیرد.  

پس از جراحی، بسته به شرایط مادر، مدت زمان بستری و دریافت مراقبت ویژه در بیمارستان ممکن است از یک تا چهار روز باشد، اما زمان کلی بهبودی تقریبا تا ۶ هفته طول می‌کشد. در این مدت مهم است که فرد از بلند کردن هر چیزی سنگین‌تر از نوزاد خود و انجام کارهای خانه اکیدا خودداری کند. خونریزی لوشیا (ترشح سفید رنگی که در مرحله آخر ترشحات پس از زایمان در مجرای تناسلی زن دیده می‌شود) در طول دوره بهبودی تغییر می‌کند و با تغییر میزان فعالیت، مقدار آن افزایش می‌یابد. بنابراین می‌توان از بررسی شدت خونریزی در این دوران به‌عنوان راهی برای اطمینان از اینکه فرد درگیر فعالیت شدید است یا خیر، استفاده کرد.

انواع جراحی سزارین

بسیاری از زنان خیلی زودتر از موعد تصمیم می‌گیرند برای به دنیا آوردن فرزندشان عمل سزارین انجام دهند، اما برخی دیگر با اینکه برای زایمان طبیعی برنامه‌ریزی می‌کنند، ناگهان به دلایل مختلف برنامه‌شان تغییر کرده و مجبور به انجام جراحی می‌شوند. یعنی ممکن است هنگام شروع درد زایمان، پزشک وضعیت سلامتی مادر یا کودک را در خطر ببیند به طوری که انجام زایمان طبیعی ریسک بالایی برای مادر و فرزند داشته باشد، در این صورت پزشک عمل سزارین را ضروری اعلام و مادر را راهی اتاق عمل می‌کند. به همین دلیل، پیش از پرداختن به نکات مهم قبل و بعد از عمل سزارین، تصمیم داریم ابتدا با انواع عمل سزارین آشنا شویم:

سزارین برنامه‌ریزی‌شده (Planned C-section)

منظور از سرازین برنامه‌ریزی‌شده این است که از قبل، انجام آن توسط پزشک توصیه شده و تاریخ آن مشخص است. مزیت این نوع سزارین این است که مادر در طول زایمان تقریبا درد طاقت‌فرسایی را تجربه نمی‌کند. از این رو اگر حاملگی شامل موارد زیر باشد، ممکن است انجام سزارین برنامه‌ریزی شده توسط پزشک توصیه شود:

• وجود برخی ناهنجاری‌های وراثتی در نوزاد
• شرایط پزشکی خاص برای مادر که زایمان طبیعی را برای او خطرناک می‌کند
• امکان دوقلوزایی (هرچه مادر تعداد جنین بیشتری را باردار باشد، به دلیل نحوه قرارگیری آن‌ها در داخل رحم، احتمال بیشتری برای انجام سزارین وجود دارد.)
• در صورتی که قرار باشد ابتدا باسن یا پای نوزاد از بدن مادر خارج شود (در حالت طبیعی ابتدا می‌بایست سر جنین از بدن مادر خارج شود.)

قبل از شروع عمل ممکن است پرستار داروهای مسکن خوراکی (مانند استامینوفن) را برای کاهش درد بعد از عمل و همچنین کاهش نیاز به داروهای ضددرد نارکوتیک یا افیونی به مادر بدهد. علاوه‌بر آن، معمولا بی‌حسی موضعی مانند تزریق نخاعی در سزارین برنامه‌ریزی‌شده برای مادران توصیه می‌شود.

سزارین اورژانسی (Emergency C-section)

اگر با وجود تصمیم برای زایمان طبیعی، مادر در شرایط بحرانی قرار بگیرد یا وضعیت تنفس یا ضربان قلب کودک مشکل‌دار بوده یا ثابت نباشد، پزشکان تصمیم می‌گیرند تا جنین را به سرعت از رحم مادر خارج کنند. چراکه در این صورت به نوزاد رسیدگی بیشتری می‌شود.

در عمل سزارین اورژانسی، مواردی از جمله سرعت و میزان فوریت جراحی نسبت به نوع برنامه‌ریزی‌شده متفاوت است. به‌طوری که پزشک می‌تواند نوزاد را حدود ۲ دقیقه پس از ایجاد برش در رحم مادر، به دنیا بیاورد. (در حالی که در طول عمل سزارین برنامه‌ریزی شده، این کار ممکن است ۱۰ تا ۱۵ دقیقه زمان ببرد.)

معمولا در طی سزارین اورژانسی، مادر بیهوشی عمومی دریافت می‌کند و در نتیجه، در تمام طول جراحی به خواب فرو می‌رود. او ابدا درد یا هیچ‌گونه فشار و کششی را احساس نمی‌کند. همچنین زمان متولد شدن نوزادش را نمی‌بیند، اولین گریه او را نمی‌شنود و حتی نمی‌تواند فرزندش را بلافاصله پس از تولد در آغوش بگیرید. اما طبیعتا هنگامی که بیهوشی از بین می‌رود، قادر است کودک خود را در آغوش گرفته و به او شیر بدهد.

چرا سزارین انجام می‌شود؟

همانطور که گفتیم امروزه انجام عمل سزارین بسیار رایج‌تر از گذشته است. عمل سزارین معمولا برای زنانی توصیه می‌شود که قبلا تجربه سزارین را داشته و فرزند قبلی خود را با این روش زایمان کرده‌اند. اما در صورت بروز عوارض در دوران بارداری یا هنگام شروع درد زایمان، ممکن است انجام آن برای اولین بار هم ضرورت پیدا کند. در بخش زیر، دلایلی که به‌طور کلی ممکن است نیاز به عمل سزارین را افزایش دهند، بیان کرده‌ایم:

• اگر مادر قبلا سزارین شده‌ باشد، ممکن است نتواند نوزاد بعدی خود را از طریق واژینال (زایمان طبیعی) به دنیا بیاورد.
• مادر به برخی از عفونت‌ها مانند HIV و تبخال فعال مبتلا باشد و این بیماری‌ها در طول زایمان طبیعی به نوزاد منتقل شوند.
• مادر شرایط خاصی مانند دیابت یا فشار خون بالا داشته باشد و عمل سزارین نسبت به زایمان طبیعی برای او کم‌خطرتر باشد.
• جفت دهانه رحم مادر را مسدود کرده باشد.
• زایمان‌های متعدد انجام سزارین را ضروری می‌کند.
• کودک برای زایمان طبیعی خیلی بزرگ باشد یا اینکه در وضعیت نامناسبی قرار گرفته باشد.
• نوزاد دارای نقایص وراثتی باشد که در این صورت روش سزارین ایمن‌تر است.
• در ابتدا زایمان طبیعی باشد اما در صورت وجود مشکل پیش‌بینی‌نشده، عمل سزارین ضرورت پیدا کند.
• روند زایمان طبیعی فرد متوقف شود و نیاز به عمل سزارین باشد.
• پزشک علائم نارسایی مانند ضربان قلب نامنظم را در کودک مشاهده کند.
• بندناف به دور کودک پیچیده شود یا اینکه قبل از ورود نوزاد به کانال زایمان، بند ناف به آنجا وارد شود.
• جفت از رحم جدا شود و تنها راه خروج آن، سزارین باشد.

خطرات جراحی سزارین

می‌دانیم سزارین روشی رایج برای به دنیا آوردن نوزاد است. اما برای عمل سزارین نیز مانند هر جراحی دیگری، احتمال بروز مشکل در حین جراحی وجود دارد. از این رو می‌توان بخشی از نکات مهم قبل و بعد از عمل سزارین را به دانستن خطرات یا ریسک‌های‌ احتمالی جراحی سزارین اختصاص داد. در بخش زیر، این خطرات را بیان کردیم:

• عفونت
• خونریزی شدید
• لخته شدن خون
• واکنش به بیهوشی
• آسیب به اندام‌هایی مانند مثانه یا روده
• صدمه به نوزاد

علاوه‌بر موارد گفته شده، انجام سزارین می‌تواند به رحم فرد آسیب برساند و احتمال بروز مشکلات در بارداری‌های بعدی را افزایش دهد. البته خوشبختانه بسیاری از مادران می‌توانند پس از عمل سزارین، بارداری‌های سالم و حتی زایمان طبیعی ایمنی را تجربه کنند.

۵ نکته برای آماده شدن قبل از عمل سزارین

در بخش زیر، مجموعه نکاتی را که بهتر است قبل از انجام عمل سزارین از آن‌ها آگاه باشید بیان کرده‌ایم:

عدم خوردن غذاهای جامد، هشت ساعت قبل از سزارین

با این کار، احتمال استفراغ یا عوارض ریوی بعد از جراحی کاهش پیدا می‌کند. زنان باردار می‌توانند قبل از جراحی مایعاتی از جمله آبمیوه‌های طبیعی و نوشیدنی‌های سالم را مصرف کنند. البته در صورتی که با دستورالعمل‌هایی که پزشک توصیه می‌کند تناقض نداشته باشد.

شست‌و‌شو با صابون مخصوص

یک روز قبل از عمل سزارین، فرد می‌تواند خود را با صابون مخصوصی که از قبل متخصص به او پیشنهاد می‌دهد، بشوید. هدف استفاده از صابون مخصوص، از بین بردن باکتری‌های روی پوست و کاهش خطر ابتلا به عفونت پس از انجام عمل سزارین است.

اصلاح نکردن روی شکم و ناحیه واژن

اصلاح کردن موی روی شکم و ناحیه واژن با تیغ، بریدگی‌های کوچکی در پوست ایجاد می‌کند که می‌تواند احتمال عفونت بعد از زایمان را افزایش دهد. اگر حذف موهای زائد این قسمت‌ها ضروری باشد، پرستار با قیچی مناسب این کار را انجام می‌دهد.

آگاهی در مورد نحوه بستن زخم سزارین

پزشک می‌تواند بر اساس نوع برش پوست، ویژگی‌های بدنی و همچنین ترجیحات مادر، از روش‌های مختلفی برای بستن زخم استفاده کند. از این رو، برای انجام این کار استفاده از منگنه، بخیه یا چسب پیشنهاد می‌شود. بنابراین بهتر است حتی اگر پزشک در این مورد با مادر صحبت نکرده، خود او این موضوع را با او در میان بگذارد تا وقتی برای اولین بار قرار است پانسمانش تعویض شود، بداند چه چیزی در انتظار اوست.

آگاهی در مورد نحوه مدیریت درد

گزینه‌های زیادی برای کنترل درد بعد از جراحی سزارین وجود دارد. این موارد شامل داروهایی است که از طریق کاتتر اپیدورال یا کاتتر نخاع و همچنین داروهای IV از طریق پمپ به بدن مادر می‌رسد. همچنین معمولا به محض اینکه مادر بتواند غذا بخورد، برای کنترل درد به او داروهای خوراکی می‌دهند.

در روز عمل سزارین چه اتفاقاتی در انتظار ماست؟

زمانی که مادر برای به دنیا آوردن فرزندش به بیمارستان مراجعه می‌کند، معمولا قبل از جراحی سزارین اقدامات زیر توسط تیم مراقبتی و پرستاران انجام می‌شود:

قرار دادن کاتتر

قبل از شروع جراحی، پرستار یک کاتتر داخل وریدی (IV) را برای دریافت داروهایی چون آنتی‌بیوتیک (برای کاهش خطر ابتلا به عفونت) و مایعات در بازوی مادر قرار می‌دهد. همچنین کاتتر فولی یا سوند فولی (یک لوله انعطاف‌پذیر، باریک و استریل) که وظیفه‌اش تخلیه مداوم ادرار، خالی نگه داشتن مثانه در طول جراحی و کاهش خطر ابتلا به عفونت در هنگام زایمان است برای او قرار می‌دهند.

کاتتر فولی همچنین به متخصصان بیهوشی کمک می‌کند تا میزان ادرار تولیدی مثانه را (که برای نظارت بر از دست دادن خون اضافی مهم است)، بسنجند. اگر قرار باشد که بی‌حسی موضعی روی مادر انجام شود، احتمالا کاتتر بعد از انجام آن در بدن قرار می‌گیرد و بدین ترتیب فرد چیزی از نحوه کار گذاشتن آن احساس نمی‌کند.

جلوگیری از لخته شدن خون

تیم پزشکی معمولا یک دستگاه فشرده‌سازی متوالی (جوراب‌های فشاری) را روی پاها قرار می‌دهد تا آن‌ها را ماساژ داده و روند جریان خون را بهتر کند. هرچند که ممکن است گاهی‌اوقات این دستگاه کمی روی پاها احساس ناخوشایندی ایجاد کند، اما با این کار از تجمع خون در پشت ساق پا جلوگیری شده و خطر لخته شدن خون بسیار کاهش می‌دهد.

بی‌حسی موضعی و بیهوشی عمومی

اگر سزارین از نوع برنامه‌ریزی‌شده باشد، درست پیش از عمل، متخصص بیهوشی در مورد گزینه‌های بیهوشی با مادر صحبت می‌کند. معمولا بی‌حسی موضعی مانند تزریق نخاعی در این مورد توصیه می‌شود چرا که نیاز به داروهای ضد درد پس از عمل را کاهش می‌دهد. با بی‌حسی موضعی، فرد از کمر به پایین بی‌حس می‌شود و هیچ دردی را احساس نمی‌کند.

از طرفی در سزارین اورژانسی، متخصص بیهوشی ممکن است بتواند به سرعت از طریق اپیدورال به مادر دارو بدهد تا بی‌حسی موضعی انجام شود. از این رو فرد می‌تواند در طول عمل همچنان بیدار باشد. اما معمولا در این نوع سزارین به دلیل فوریت یا وخامت اوضاع، از بیهوشی عمومی استفاده می‌شود. به همین دلیل، مادر در تمام طول جراحی در خواب فرو می‌رود.

دیگر شرایط جراحی سزارین

پس از اینکه پزشک تشخیص داد که مادر برای عمل سزارین آماده است، پروسه جراحی شروع می‌شود. از این رو، یک پرده یا اسکرین روی کمر مادر قرار می‌دهند تا او نتواند تمام مراحل جراحی را با جزئیات ببیند. سپس یک برش در شکم و یک برش دیگر در رحم او ایجاد می‌کنند.

با اینکه مادر دردی احساس نمی‌کند اما ممکن است متوجه فشاری بر قسمت میانی بدنش شود. در نهایت، وقتی که نوزاد به دنیا آمد، بدن مادر بخیه می‌خورد و معمولا پزشک بلافاصله نوزاد را در آغوش مادر می‌گذارد تا پوست او را لمس کند. البته گاهی‌اوقات نوزادانی که با عمل سزارین به دنیا می‌آیند دچار مشکل تنفسی می‌شوند که در این مورد، پزشک متخصص به شرایط رسیدگی می‌کند. در غیر این صورت، زمانی که پایداری وضعیت سلامتی نوزاد تایید می‌شود، کودک می‌تواند در آغوش مادرش باشد.

عوارض پس از عمل سزارین

در این قسمت از مجموعه نکات مهم قبل و بعد از عمل سزارین به عوارض این عمل می‌پردازیم؛ زیرا در صورت آشنایی با عوارض این جراحی می‌توان در زمان مناسب اقدامات احتیاطی و مراقبت‌های بهداشتی را انجام داد. هرچند مادران ممکن است بلافاصله پس از اتمام عمل جراحی، احساس ناراحتی نداشته باشند، اما همچنان‌‌ که از شدت و میزان بیهوشی آن‌ها کاسته می‌شود، ممکن است کم‌کم، به‌ویژه در اطراف ناحیه برش، دردی را احساس کنند. علاوه‌بر آن، ممکن است قدری خستگی و ضعف را تجربه کنند، به‌طوری که حتی شاید نتوانند نوزاد خود را بلند کنند. سایر عوارض جراحی سزارین عبارتند از:

• یبوست و نفخ 
• خونریزی یا ترشحات واژن
• گرفتگی عضلات
• خارش
• حالت تهوع

به مادران گفته می‌شود که چند ساعت پس از عمل سزارین بیدار باشند، غذا بخورند و از دستشویی استفاده کنند. در واقع باید برای حفظ جریان خون سالم از رگ‌های پاها، از رختخواب بلند شده و قدم بزنند. جالب است که اکثر خانم‌ها می‌توانند در عرض کمتر از  ۴۸ ساعت پس از سزارین بدون نگرانی‌هایی از قبیل تب، عفونت یا مشکلات گوارشی به خانه خود برگردند.

عوارض مرتبط با فشار خون بالا

از جمله عوارض مهمی که پس از زایمان انتظار می‌رود، خطر فشار خون بالا و لخته شدن خون است. از این رو، اگر مادران احساس درد دارند یا صرفا احساس می‌کنند چیزی در بدنشان درست کار نمی‌کند و احساس خوبی ندارند، ضروری است که فورا آن را با پزشک خود در میان بگذارند. علائم پره‌اکلامپسی یا فشار خون بالا عبارتند از:

• سردرد
• درد در قسمت سمت راست و بالای شکم
• تنگی نفس
• تورم دست و صورت

علائم لخته‌شدن خون

لخته‌های خون می‌توانند بدون هیچ هشداری ایجاد شوند. اگر لخته‌های خون به موقع تشخیص داده نشده و درمان سریعی برای رفع آن‌ها صورت نگیرد، می‌توانند واقعا خطرناک باشند. از این رو، علائم محسوس لخته شدن خون پس از زایمان عبارتند از:

• درد قفسه سینه
• سرفه کردن
• پوست قرمز
• تنگی نفس
• تورم پاها

چگونه روند بهبودی پس از عمل سزارین را آسان‌تر کنیم؟

مهمترین مورد در تسریع روند بهبودی پس از سزارین، این است که فرد به توصیه‌های پزشک خود گوش دهد و تا زمانی که پزشک انجام کاری را تایید نکرده‌ است، از انجام آن خودداری کند. سایر اقداماتی که روند بهبودی را تسریع می‌کند عبارتند از:

• باید مانند هر جراحی دیگری، به اندازه کافی استراحت کنید. بنابراین، هنگامی که کودک می‌خوابد، بهتر است مادر نیز بخوابد.
• برای تسریع بهبودی مادر باید مقدار زیادی مایعات سالم بنوشد؛ با این کار به بازگرداندن مایعاتی که در طول عمل جراحی و زمان شیردهی از دست داده‌، کمک می‌کند.
• مادر نباید وسایل سنگین بلند کرده یا هر کاری را که به قسمت برش و بخیه او فشار می‌آورد انجام دهد. حتی باید هنگام عطسه یا سرفه، ناحیه شکم خود را به خوبی نگه دارد و به آرامی عطسه کند.
• اگر مادر درد دارد باید این موضوع را با پزشک خود در میان بگذارد. چرا که ممکن است حتی اگر در حال شیردهی باشد، بتواند داروی ضد درد مصرف کند.
• اگر فرد مشکل یبوست دارد، بهتر است پیاده‌روی کند؛ چرا که قدم زدن باعث تنظیم حرکات روده می‌شود. علاوه‌بر آن، پیاده‌روی از لخته شدن خون جلوگیری می‌کند.

ناگفته نماند که اگر سزارین انتخاب اول مادر نباشد، ممکن است پس از این عمل، احساس استرس و ناراحتی را تجربه کند. فراموش نکنید در صورت طولانی شدن زمان افسردگی یا غم، فرد حتما باید با پزشک خود صحبت کند. البته شما در دوران بارداری و پس از زایمان می‌توانید برای مشورت با پزشکان متخصص، از سرویس مشاوره آنلاین اسنپ‌دکتر استفاده کنید. بدین ترتیب، اگر در مورد دوران بارداری، زایمان طبیعی یا عمل سزارین و نکات مهم قبل و بعد از عمل سزارین و درک چگونگی بهبودی آن سوالاتی دارید، می‌توانید با مشاوره آنلاین این ابهامات را به‌ راحتی برطرف کنید.

پیشگیری از عفونت پس از سزارین

از دیگر نکاتی که باید بعد از عمل سزارین به آن‌ها توجه داشته باشید، موارد مرتبط با جلوگیری از ابتلا به عفونت است. مادر می‌بایست برای چندین هفته از برقراری رابطه جنسی یا قرار دادن هر چیزی در واژن، خودداری کند. همچنین در صورت داشتن هر یک از علائم زیر، حتما آن را با پزشک در میان بگذارد:

• داشتن تب بالاتر از ۳۸ درجه سانتی‌گراد
• شدت یافتن درد در محل برش و بخیه
• مشاهده قرمزی، تورم یا ترشح در ناحیه زخم
• ناراحتی هنگام ادرار کردن
• خونریزی شدید واژن یا ترشحات بدبو
• پا درد یا تورم آن

مادر و فرزندی سالم 

آگاهی از تمام نکات مهم قبل و بعد از عمل سزارین که در این مطلب از وبلاگ اسنپ‌دکتر به آن‌ها پرداختیم، می‌تواند به کاهش اتفاقات احتمالی و ارتقای سطح سلامت مادر و کودک کمک کند. اگر شما نیز باردار هستید و حتی تصمیم ندارید فرزند خود را با عمل سزارین به دنیا بیاورید، خوب است درباره جراحی سزارین بیشتر بدانید. زیرا انجام عمل سزارین همیشه با برنامه‌ریزی همراه نبوده و می‌تواند به دلایل مختلف، توسط پزشک توصیه و یا اجباری شود. بنابراین زنان باردار همیشه باید برای مراقبت از خود از چیزی کوتاهی نکرده و پیوسته آرامش خود را حفظ کنند. همچنین در طول دوران بارداری با پزشک درباره تمام شرایط خود صحبت کنند.