واکسن آسترازنکا – مروری بر مشخصات و مختصات آن
واکسن آسترازنکا با نام کامل‌تر آکسفورد آسترازنکا، یک واکسن کووید-19 است که با شناسۀ AZD1222 در سازمان بهداشت جهانی ثبت شده است. این واکسن توسط دانشگاه آکسفورد و با همکاری شرکت آسترازنکا توسعه داده شده است. شرکت آسترازنکا یک شرکت داروسازی و زیست‌فنآوری بریتانیایی سوئدی است. ستاد مرکزی این شرکت واقع در دانشگاه کمبریج انگلستان می‌باشد و همکاری‌های زیادی با دیگر شرکت‌های داروسازی در زمنیۀ تولید واکسن کووید-19 داشته است.
واکسن آسترازنکا با تزریق عضلانی وارد بدن می‌شود. تزریق عضلانی در کنار تزریق وریدی یکی از انواع رایج تزریق است. تزریق عضلانی در زمانی که نیاز به تزریق زیاد دارو بوده یا ملزم به تحریک بافت‌های سطحی باشد مورد استفاده قرار می‌گیرد.
مقدمه‌ای بر واکسن آسترازنکا
واکسن آسترازنکا با استفاده از آدنوویروس ChAdOx1 شامپانزه و به عنوان ناقل ویروسی طراحی شده است. آدنوویروس‌ها خانواده‌ای از ویروس‌های دارای DNA دو رشته‌ای خطی هستند. این ویروس‌ها از طریق گیرنده‌های خود به سلول چسبیده و با اندوسیتوز وارد آن می‌شود. ژنوم این ویروس‌ها در کروموزوم میزبان نفوذ نمی‌کند.
ناقل‌های ویروسی نیز ابزارهایی هستند که توسط زیست‌شناسان مولکولی برای ارسال مواد ژنتیکی به درون سلول استفاده می‌شود. با استفاده از این فرآیند می‌توان انتقال ژن‌ها و برخی ترکیبات شیمیایی و دارویی را به سلول انجام داد. انجام این فرآیند به روش‌های مختلفی صورت می‌گیرد که پیشتر در مورد آن صحبت کرده‌ایم.
روند تولید، تکنولوژی ساخت و شروع آزمایشات
واکسن آسترازنکا یکی از واکسن‌های مورد تأیید سازمان بهداشت جهانی است. این واکسن منحصراً برای مقابله با ابتلا و شیوع بیماری کووید-19 تولید شده است. محققان و دانشمندان کشورهای مختلف در شرکت آسترازنکا در طراحی این واکسن نقش داشته‌اند.
واکسنی که وارد ایران می‌شود بیشتر تولید کشور کره جنوبی است و ساخت این واکسن در بیش از 15 کشور جهان انجام شده است. واکسن آسترازنکا نیز در کنار واکسن‌هایی نظیر سینو فارم و فایزر به عنوان واکسن‌های مورد تأیید WHO شناخته شد.
از این رو بسیاری از کشورهای جهان اقدام به واردات این واکسن کردند. واکسن آسترازنکا در بسیاری از مراکز درمانی و بهداشتی کشور ما نیز تزریق می‌شود.
تکنولوژی ساخت واکسن آسترازنکا
تکنولوژی به کار رفته در واکسن آسترازنکا متفاوت از واکسنی نظیر سینو‌فارم است. این واکسن به شکل سنتی تولید نشده است. به این معنا که حاوی هیچ موجود زنده‌ای نیست. بنابراین احتمال بیمار شدن به واسطۀ آن کمتر است. در ساخت واکسن آسترازنکا از بخشی از پروتئین ویروس استفاده شده است.
بنابراین می‌تواند وضعیت ایمنی فرد را در برابر ویروس کووید-19 ارتقاء دهید. کشور بریتانیا در تاریخ 30 دسامبر سال 2020 اعلام کرد که برنامۀ واکسیناسیون سراسری از تاریخ 4 ژانویه آغاز خواهد شد. آن زمان درست مصادف با کشف واکسن آسترازنکا به عنوان یک درمان بر جلوگیری از شیوع کووید-19 بود.
واکسن آسترازنکا از بخش پروتئین سنبله ویروس با توالی tPA ساخته شده است. توالی نوکلئیک اسید به ترتیب قرار گرفتن نوکلئوتیدها در DNA یا RNA گفته می‌شود. نوکلئوتیدها، مولکول‌های آلی شامل نوکلئوزید و فسفات است. این مولکول‌ها به عنوان واحدهای مونومری و دیگر ترکیبات در دی‌ان‌ای به عنوان مولکول‌های زیستی اساسی در همۀ اشکال حیات در زمین شناخته شده‌اند.
با تزریق واکسن آسترازنکا، پروتئین سنبلۀ آن در بدن ساخته شده و سیستم ایمنی بدن نسبت به آن واکسن نشان می‌دهد. بنابراین دستگاه ایمنی در مقابل با ویروس کرونا آمادگی پیدا می‌کند. این واکسن در دو نوبت و به فاصلۀ 4 هفته از یکدیگر تزریق می‌شوند.
قیمت آن از واکسن فایزر ارزان‌تر بوده و نگهداری آن نیز راحت‌تر است. به این صورت که امکان نگهداری آن در یخچال‌های معمولی وجود دارد. هرچند که تحقیقات و آمارها نشان داده‌اند که اثربخشی واکسن آسترازنکا در مقایسه با واکسن فایزر کمتر است. آنچه در ادامه می‌خوانیم این مساله را روشن‌تر خواهد کرد.
میزان ایمنی و اثربخشی واکسن
میزان اثربخشی واکسن آسترازنکا تا پیش از پیدا شدن سویه‌های جدید ویروس کرونا تا حد قابل توجهی بالا بود. این واکسن تا پیش از پدیدار شدن سویۀ دلتا قادر به ایجاد ایمنی 92 درصد بود. اما با جهش ویروس و پیدایش سویه‌های جدید، اثربخشی آن کاهش یافته است.
در حال حاضر با توجه به پیدایش گونۀ دلتای کرونا، واکسن آسترازنکا قادر به تامین چیزی حدود 60 تا 70 درصد ایمنی است. با این حال لازم است بدانیم که همین میزان از ایمنی نیز می‌تواند به طرزی چشمگیر فرد را از خطر ابتلای شدید به کرونا و مرگ نجات دهد.
هرچند که آسترازنکا در مقایسه با واکسن فایزر اثربخشی کمتری دارد اما تزریق آن به صورت گسترده در بسیاری کشورها انجام شده است. محققان سه درجۀ مصونیت را برای این واکسن گزارش داده‌اند. مصونیت کم در حدود 62 درصد، مصونیت متوسط حدود 70 درصد و مصونیت زیاد بیش از 90 درصد.
کشور هند با تولید یک میلیارد دوز از این واکسن برای کشورهای کم‌درآمد، نام کووی‌شیلد را برای آن انتخاب کرده است. این واکسن که گزینۀ احتمالی خرید برای بسیاری از کشورها از جمله ایران بود، بر پایۀ فرمولاسیون واکسن آکسفورد-آسترازنکا تولید شده است.
محل تزریق و فاصله بین فازها
واکسن آسترازنکا به شکل دو دوز نیم میلی‌لیتری در عضلۀ دالی بازو تزریق می‌شود. این واکسن تنها همچنان برای افراد بالای 18 سال مجاز به تزریق است. دوز دوم نیز چیزی حدود 12 هفته بعد از دوز اول تزریق می‌شود. مطابق با آخرین تحقیقات، اثربخشی واکسن در پیشگیری از بیماری حاد کووید-19، بعد از سه هفته از تزریق اول معادل با 76 درصد است. بعد از دوز دوم نیز میزان اثربخشی آن به 81 درصد خواهد رسید.
کارآزمایی بالینی – روند تحقیقات و مطالعات آسترازنکا
روشی که برای مطالعه و تحقیق روی اثربخشی واکسن آسترازنکا صورت گرفت تحت عنوان کارآزمایی بالینی شناخته می‌شود. این شیوه در واقع روش مطالعاتی بر روی جمعیت‌های انسانی است. این نوع کارآزمایی شامل چندین فاز مختلف است. همان چیزی که تحت عنوان فاز یک، فاز دو یا سه در مورد واکسن‌ها شنیده‌ایم.
- فاز اول این آزمایشات شامل تزریق دوز اندک به داوطلبان است. در طی این دوره، میزان دوز به آهستگی افزایش می‌یابد تا بالاترین دوزی که خطر خاصی برای بدن ندارد شناسایی شود.
- فاز دوم این آزمایشات شامل تست‌هایی برای شناسایی اثرات ضد سرطانی در داروهاست. در این مرحله بررسی می‌شود که آیا این دارو تومور را کوچک‌تر می‌کند یا قادر به عملکردی خاص علیه سرطان هست یا نه.
- فاز سوم نیز به منظور مقایسۀ نتایج درمان افراد در گروه‌های مختلف می‌باشد. در این مرحله ممکن است صدها نفر از گروه‌های مختلف شرکت داشته باشند. همچنین در طی این آزمایشات و کارآزمایی‌ها، از داده‌های کلان نیز به منظور بررسی روند اثربخشی دارو استفاده می‌شود.
عوارض احتمالی واکسن آسترازنکا
این واکسن در برخی افراد ممکن است منجر به بروز واکنش‌های سریع شود. بنابراین در مراکز درمانی توصیه می‌شود بعد از تزریق واکسن آسترازنکا بلافاصله مکان را ترک نکنید. چرا که به منظور کنترل واکنش‌های سریع بدن لازم است حداقل 15 دقیقه منتظر بمانید.
همۀ واکسن‌ها تا حدودی دارای عوارض هستند. اکثر عوارضی که از واکسن‌ها دیده می‌شود شامل عوارض عمومی هستند که به سرعت ناپدید می‌شوند. هرچند که در تولید واکسن‌های جدید تمام تلاش‌ها بر این است که حداقل عوارض در فرد بروز کنند.
با این حال بروز برخی از علائم طبیعی است. این علائم در افراد مختلف به طرق گوناگون خود را نشان می‌دهد. شدت آنها نیز در افراد مختلف یکسان نیست. برخی از علائم که پس از تزریق واکسن آسترازنکا خود را نشان می‌دهند شامل موارد زیر هستند:
- احساس درد و کبودی در محل تزریق
- تب خفیف و سردرد
- احساس خستگی و کوفتگی در بدن
- بروز دردهای عضلانی
- دردهای مفصلی
- اسهال و کاهش اشتها
- احساس لرزش و سستی
- تورم غدد لنفاوی
- تعریق و سرگیجه
- حالت تهوع
علائم فوق در اغلب موارد گذرا بوده و طی یک تا سه روز برطرف خواهند شد. در صورت بروز هر یک از این علائم بهتر است استراحت کافی داشته و مایعات زیاد بنوشید. اگر مدت زمان بروز علائم طولانی‌تر از حد معمول شد لازم است مراتب را با پزشک خود در میان بگذارید.
تردیدات پیرامون لختگی خون
مطابق با تحقیقات انجام شده، درصد کمی از افرادی که این واکسن را تزریق کرده‌اند (4 نفر در هر میلیون نفر) دچار لختگی خون شده‌اند. این امر اجتناب‌ناپذیر است. چرا که عوارض سوء ناشی از تزریق واکسن‌ها غیر قابل چشم‌پوشی هستند.
- لختگی خون در خانم‌های زیر 50 سال که بیشتر از داروهای ضد بارداری استفاده می‌کنند بیشتر بوده است.
- در برخی از کشورها تزریق واکسن آسترازنکا به خانم‌های زیر 50 سال ممنوع اعلام شده بود.
- آنچه ناشی از تحقیقات گسترده پیرامون این واکسن است نشان داد تزریق آن در افراد مسن اثربخشی بیشتری ایجاد کرده است. یکی از دلایلی که برخی کشورها این واکسن را تنها به افراد بالای 60 سال تزریق کردند نیز همین مساله بود.
واردات واکسن آسترازنکا به دیگر کشورها
با تأیید شدن واکسن آسترازنکا توسط سازمان بهداشت جهانی، مقامات کشورهای مختلف اقدام به سفارش این واکسن کردند. آرژانتین، السالوادور، هند، مکزیک، بنگلادش، پاکستان، فیلیپین، جمهوری دومینیکن، تایوان، کرۀ جنوبی، ایران، ویتنام، مالزی، نپال، سری‌لانکا و برزیل از اولین کشورهایی بودند که مجوز خرید این واکسن را صادر کردند.
هر دوز از واکسن آسترازنکا قیمتی معادل با 3 تا 4 دلار آمریکا دارد. در 17 سپتامبر نیز اعلام شد که هزینۀ فروش آن در اتحادیۀ اروپا حدود 2.16 دلار است.
شرکت سازندۀ این واکسن همچنین اعلام کرد که امکان تولید ماهانه 100 تا 200 میلیون دوز از این واکسن را دارد. همچنین شرکت آسترازنکا خبر خود مبنی بر تولید این واکسن در 25 مرکز واقع در 15 کشور را اعلام کرد.
واردات واکسن به ایران
آمارها تاکنون خبر از واردات میلیون‌ها دوز واکسن به داخل کشور داده‌اند. دومین واکسن وارد شده به ایران، واکسن آسترازنکا می‌باشد. این واکسن چیزی بیشتر از 25 درصد از دوز تزریقی را به خود اختصاص داده است. واکسن‌های آسترازنکا از کشورهای ایتالیا، کرۀ جنوبی، ژاپن، روسیه، اتریش، یونان و چین وارد ایران شده‌اند.
در اوایل تولید این واکسن، مقامات ایران برای دریافت 16 میلیون دوز از این واکسن اقدام کردند. این اقدام همراه با عضویت ایران در کواکس بود. کشورهای ژاپن و ایتالیا دوزهای زیادی از این واکسن را به رایگان در اختیار ایران قرار دادند. در همین حین مقادیر زیادی از این واکسن از کشور روسیه وارد کشور شدند.
بررسی احتمال مرگ با واکسن آسترازنکا
در برخی موارد نادر، عوارض جانبی شدید از واکسن آسترازنکا گزارش شده است. آنافیلاکسی و ترومبوز از عوارض شدید و نادر این واکسن هستند. این عارضه که تحت عنوان لختگی خون نیز شناخته می‌شود در نسبت 4 به یک میلیون دیده شده است. برخی گزارش‌ها حاکی از این هستند که احتمال چنین عارضه‌ای در سنین کمتر از 60 سال بیشتر است. این احتمال می‌تواند تا حدودی ناشی از خطاهای آماری در جامعۀ کادر پزشکی و زنان نیز باشد. البته صحت و سقم این آمارها همچنان در حال بررسی است و نمی‌توان به قطعیت در مورد آن نظر داد.
با این حال، ایجاد لختۀ خون الزاماً منجر به مرگ بیمار نمی‌شود. در مواجه با این عارضه نیز روش‌های درمانی وجود دارد. از هر 5 نفری که مبتلا به این عارضه می‌شوند احتمالاً یک نفر جان خود را از دست خواهد داد. بنابراین احتمال مرگ توسط این واکسن مساوی با یک نفر در هر یک میلیون تزریق است.
در نتیجه آمار مرگ ناشی از این واکسن در کل بسیار پایین است. بله! جای نگرانی کمی برای این موضوع باقی خواهد ماند. به این صورت که احتمال مرگ توسط این واکسن را بسیار کمتر از احتمال مرگ در سوانح رانندگی یاد شده است.
افراد مناسب برای تزریق این واکسن
تزریق واکسن آسترازنکا همچنان برای افراد بالای 18 سال مجاز است. در دوره‌ای که تزریق واکسن به زیر 60 سال ممنوع شده بود بسیاری از کشورهای اروپایی واکسیناسیون توسط آن را متوقف کردند. پس از گذشت چندی که آژانس دارویی اروپا بررسی‌های جدید بر روی آن انجام داد روند تزریق آسترازنکا از سر گرفته شد.
معمولاً فاصلۀ بین تزریق اول و دوم چیزی حدود 4 هفته است. برخی تحقیقات حاکی از این هستند که اگر فاصلۀ بین دو تزریق بیشتر شود اثربخشی آن نیز افزایش خواهد یافت. بهترین زمان برای تزریق دوز دوم، 12 هفته (3 ماه) بعد از تزریق اول است. دوز سوم آن نیز وابسته به سیستم ایمنی و دفاعی بدن است. در صورت لزوم، دوز سوم بعد از گذشت 6 ماه از تزریق دوم انجام خواهد شد.
چه کسانی تزریق نکنند؟
افرادی که بیماری زمینه‌ای، سابقۀ واکشن‌های آنافیلاکسی یا لختگی خون داشته‌اند بهتر است از تزریق این واکسن خودداری کنند. همچنین افرادی که تب بالای 38 درجه دارند نیز نباید این واکسن را تزریق کنند. بروز هر گونه عارضۀ شدید در تزریق دوز اول نیز موجب ایجاد محدودیت در تزریق دوز دوم می‌شود.
در آغاز شروع واکسیناسیون آسترازنکا اعلام شد که از این واکسن برای افراد بالای 45 سال استفاده خواهد شد. حال با گذشت چندین ماه از دریافت بازخورد از تزریق‌های اولیه، این امکان برای همگان وجود دارد که بهترین واکسن را دریافت کنند. به طوری که در حال حاضر بهترین واکسن، در دسترس‌ترین آن است. همچنین افرادی که داروهای ضد انعقادی خون مصرف می‌کنند نیز کاندید مناسب برای دریافت این واکسن نیستند. بیماران اختلال انعقادی یا هموفیلی نیز گزینه‌های نامناسبی برای تزریق واکسن آسترازنکا هستند.
جمع‌بندی
واکسن آسترازنکا با وجود فراز و نشیب‌های متعددی که در مسیر گذار از فازهای آزمایشی داشت به عنوان یک واکسن مورد تائید شناخته شد. واکسن آسترازنکای موجود در ایران عمدتاً در کشور کرۀ جنوبی تولید شده است. فنآوری ساخت واکسن مبتنی بر استفاده از پروتئین سنبلۀ ویروس است. فاصلۀ بین دو تزریق نیز چیزی حدود 4 هفته می‌باشد. عوارض شدید ناشی از تزریق این واکسن چیزی حدود یک در میلیون است. بنابراین می‌توان میزان ایمنی واکسن را تا حد زیادی بالا دانست.
