اسکیزوفرنی چیست و چه علائمی دارد؟
اسکیزوفرنی (Schizophrenia) یک اختلال روانی بسیار جدی است که افراد مبتلا به آن واقعیت را به شکلی غیرعادی درک می‌کنند. اسکیزوفرنی می‌تواند منجر به ترکیبی از توهم، خیال، تفکر و رفتار بسیار آشفته و مختل شود که به عملکرد روزانۀ افراد آسیب می‌رساند و می‌تواند او را از ادامۀ زندگی بازدارد.
افراد مبتلا به اسکیزوفرنی نیاز به درمان مادام‌العمر دارند. شروع زودهنگام درمان ممکن است قبل از اینکه شرایط حادتر شود، علائم آن را کنترل کند و در درازمدت باعث بهبود شرایط بیمار شود. در ادامۀ این مطلب سراغ بررسی مفصل علائم این بیماری می‌رویم.
علائم بیماری اسکیزوفرنی در بزرگسالان
اسکیزوفرنی شامل گستره‌ای از مشکلات در تفکر (ادراک)، رفتار و احساسات است. نشانه‌ها و علائم این بیماری می‌تواند برای هر فرد متفاوت باشد اما به‌طور کلی شامل توهم، خیال و مشکل در تکلم است و در نهایت باعث آسیب رساندن به عملکرد فرد می‌شود. در زیر به پنج علامت اصلی بیماری اسکیزوفرنی اشاره می‌کنیم:
1) وهم و خیال (Delusions): منظور از وهم و خیال، باورهای غلطی است که بر اساس واقعیت نیستند. برای مثال ممکن است شما فکر کنید که چیزی دارد شما را تهدید می‌کند، حرکت یا حرفی در جمع یا خیابان مستقیم به شما اشاره می‌کند، توانایی یا شهرت استثنایی دارید، فردی عاشق شما شده است و یا اینکه فکر می‌کنید فاجعه‌ای بزرگ در حال وقوع است. توهم در بیشتر افراد مبتلا به اسکیزوفرنی رایج است.
ممکن است بعضی افراد یک ایدۀ متوهمانه را برای توضیح توهمی که درگیرش هستند، از خود خلق کنند. مثلا اگر فرد صداهایی را بشنود که احساس کند اعمال او را توصیف می‌کند، ممکن است به این شکل خیال کند که کسی (یا کسانی) دارند بر اعمال او نظارت می‌کنند و او را زیر نظر دارند.
2) توهم (Hallucinations): توهم شامل دیدن، شنیدن، بوییدن و چشیدن چیزهایی است که خارج از ذهن فرد مبتلا وجود ندارند. معمول ترین نوع توهم، شنیدن صدا است. توهم برای فردی که دارد آن را تجربه می‌کند بسیار واقعی به نظر می‌رسد. درحالی‌که افراد اطراف او چیزی نمی‌شنوند و چیزی احساس نمی‌کنند.
اسکن‌های مغزی نشان می‌دهد که بخش تکلم مغز افراد مبتلا به اسکیزوفرنی که دچار توهم شنیداری می‌شوند، تغییر می‌کند. بعضی افراد این صداها را صداهایی دوستانه و لذت‌بخش و در مقابل بعضی‌ها نیز این صداها را بی‌ادبانه، پرخاشگرانه و آزاردهنده توصیف می‌کنند.
این صداها ممکن است که اتفاقاتی که در حال وقوع هستند را شرح دهد، دربارۀ افکار و رفتار فرد با خود بیمار بحث کند، او را راهنمایی کند و یا مستقیما با او صحبت کند. این صداها ممکن است از چند جهت مختلف یا از یک جهت مانند تلویزیون بیاید.
3) اختلال فکری (Thought Disorder): افرادی که اسکیزوفرنی را تجربه می‌کنند معمولا در اینکه آگاهی و درک کاملی روی افکار و مکالمات خود داشته باشند، مشکل دارند. بعضی افراد در تمرکز کردن مشکل پیدا می‌کنند و پی در پی از یک فکر به فکر دیگر می‌پرند. مثلا ممکن است در خواندن یک روزنامه یا تماشای یک برنامۀ تلویزیونی مشکل پیدا کنند. گاهی اوقات افراد مبتلا به اسکیزوفرنی که دچار اختلال فکری می‌شوند، افکارشان را مبهم و گیج‌کننده توصیف می‌کنند. افکار و تکلم آنها به‌هم‌ریخته و مغشوش می‌شود و مکالمه با آنها و فهمیدن اینکه دقیقا چه می‌گویند، سخت می‌شود.
4) رفتار بسیار غیرطبیعی (Extremely Abnormal Behavior): افرادی که به اسکیزوفرنی مبتلا هستند، ممکن است رفتارهای بسیار غیرطبیعی، ناگهانی، غیرمنظم و غیرقابل پیش‌بینی‌ای از خود نشان دهند. بعضی از افراد می‌گویند انگار افکارشان توسط فرد دیگری کنترل می‌شود و دیگر افکارشان متعلق به خودشان نیست یا اینکه انگار فرد دیگری آن فکر را درون ذهنشان قرار داده است.
احساس دیگر می‌تواند این باشد که افکار آنها دارد ناپدید می‌شود، انگار که کسی دارد آن افکار را از ذهنشان پاک می‌کند. بعضی دیگر از افراد نیز احساس می‌کنند که بدنشان دارد توسط فرد دیگری تسخیر می‌شود و شخص دیگری اعمال و حرکاتشان را هدایت می‌کند.
5) علائم منفی: علائم منفی اسکیزوفرنی می‌تواند سال‌ها قبل از اینکه فرد دورۀ حاد این بیماری را تجربه کند، ظاهر شود. به این علائم منفی اولیه معمولا دورۀ پرودرومال اسکیزوفرنی گفته می‌شود. یعنی دوره‌ای که در طی آن فرد برخی علائم یا تغییرات را در وضع روانی خود تجربه می‌کند که می‌تواند از آغاز قریب‌الوقع یک بیماری روانی خبر دهد.
علائم منفی در طی دورۀ پرودرومال معمولا به تدریج ظاهر می‌شوند و به آرامی رو به وخامت می‌روند. این علائم می‌تواند شامل این باشد که فرد به مرور از نظر اجتماعی انزوای بیشتری پیدا می‌کند و کم کم به ظاهر خود و بهداشت شخصی‌اش اهمیتی نمی‌دهد. البته تشخیص این که این علائم به طور مستقیم به اسکیزوفرنی در حال پیشرفت ربط داشته باشد یا خیر، کار سختی است و فقط پزشک می‌تواند تشخیص دهد. این علائم منفی می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- از دست دادن علاقه و انگیزه در زندگی و فعالیت‌ها شامل روابط دوستانه و روابط جنسی
- نداشتن تمرکز، عدم تمایل به خارج شدن از خانه و تغییر در الگوی خواب
- عدم علاقه به آغاز یک مکالمه و احساس ناراحتی در کنار افراد دیگر و یا احساس اینکه چیزی برای گفتن ندارند
علائم این بیماری به طور کلی می‌توانند اشکال و شدت متفاوتی در طی زمان داشته باشند و بسته به دوره‌های مختلفِ بدتر شدن یا بهبود پیدا کردن می‌توانند تغییر کنند؛ اگرچه بعضی از علائم نیز می‌توانند همیشه وجود داشته باشند. در مردان علائم اسکیزوفرنی معمولا در اوایل دهۀ 20 سالگی و در زنان در اواخر این دهه پدیدار می‌شود. این بیماری در کودکان غیرمعمول و در افراد بالای 45 سال نیز بسیار نادر است.
علائم اسکیزوفرنی در نوجوانان
علائم این بیماری در نوجوانان مانند بزرگسالان است اما تشخیص آن به مراتب سخت‌تر است. به این خاطر که بعضی از علائم اولیۀ اسکیزوفرنی در نوجوانان، شبیه علائم معمولی است که آنها در طی دوران نوجوانی و رشد خود تجربه می‌کنند؛ مانند:
- کناره‌گیری از دوستان و خانواده
- کاهش عملکرد در مدرسه
- مشکل خواب
- کج خلقی و حالت افسردگی
- نداشتن انگیزه
همچنین استفادۀ تفریحی از مواد مخدری مانند ماریجوآنا، متامفتامین‌ها و یا LSD می‌تواند منجر به ایجاد این علائم و نشانه‌ها شود. در مقایسه با بزرگسالان، نشانه‌های اسکیزوفرنی در نوجوانان دو تفاوت عمده دارد:
- احتمال کمتری دارد درگیر وهم و خیال شوند.
- احتمال بیشتری دارد که دچار توهم دیداری شوند.
انواع اسکیزوفرنی
انواع اسکیزوفرنی که در ادامه به آنها اشاره می‌کنیم عبارتند از:
- اسکیزوفرنی پارانوئید: اسکیزوفرنی پارانوئید، معمول‌ترین نوع اسکیزوفرنی است. این نوع بیماری ممکن است دیرتر از سایر انواع اسکیزوفرنی خودش را نشان دهد و علائم آن شامل خیال و توهم است اما احساسات و تکلم آسیب نمی‌بینند.
- اسکیزوفرنی هبفرنیک: که با نام اسکیزوفرنی نامنظم نیز شناخته می‌شود، معمولا بین 15 تا 25 سالگی خودش را نشان می‌دهد. علائم این نوع اسکیزوفرنی شامل رفتارها و افکار نامنظم در کنار خیال‌های کوتاه‌مدت و توهمات است. فرد مبتلا به این نوع اسکیزوفرنی ممکن است در تکلم دچار مشکل شود و احساسی از خود نشان ندهد.
- اسکیزوفرنی کاتاتونیک: اسکیزوفرنی کاتاتونیک نادرترین نوع اسکیزوفرنی است که علائمی مانند حرکات عجیب و غریب، ناتوانی در حرکت و در حالت کلی اختلالات حرکتی دارد. فرد مبتلا گاهی حالتی کاملا بیش‌فعال یا کاملا ساکن و بدون حرکت و صدا به خود می‌گیرد.
- اسکیزوفرنی تمایز نیافته: این نوع اسکیزوفرنی ترکیبی از سه نوع اسکیزوفرنی دیگر یعنی پارانوئید، هبرفنیک و کاتاتونیک است.
- اسکیزوفرنی باقیمانده: اگر قبلا دچار روان‌پریشی بوده باشید، ممکن است مبتلا به این نوع اسکیزوفرنی شوید و در این حالت فقط علائم منفی خودشان را نشان می‌دهند.
- اسکیزوفرنی ساده: این نوع اسکیزوفرنی نیز بسیار نادر است و علائم منفی مانند حافظۀ ضعیف، حرکت آرام، عدم تمرکز، عدم رعایت بهداشت را بسیار از خود نشان می‌دهد ولی علائم مثبت مانند خیال و توهم و افکار نامنظم به ندرت ظاهر می‌شوند.
دلیل ابتلا به اسکیزوفرنی
علت دقیق ابتلا به اسکیزوفرنی هنوز موضوع ناشناخته‌ای است. اما تحقیقات نشان می‌دهد که می‌تواند ترکیبی از فاکتورهای فیزیکی، روانی و محیطی باشد که احتمال ابتلای یک فرد به این بیماری را افزایش می‌دهد. برخی افراد ممکن است مستعد ابتلا به اسکیزوفرنی باشند و یک حادثۀ استرس‌زا و احساسی در زندگی باعث ایجاد یک دورۀ روان‌پریشی برای آن فرد شود. البته همچنان مشخص نیست چرا این علائم در بعضی افراد به وجود می‌آید و در بعضی دیگر خیر.
در ادامه چهار فاکتور احتمالی که باعث بروز اسکیزوفرنی می‌شود را بررسی می‌کنیم:
ژنتیک
نمی‌توان یک ژن مشخص را مسئول اسکیزوفرنی دانست. بیشتر احتمال می‌رود که ترکیب مختلفی از ژن‌ها فرد را در مقابل ابتلا آسیب‌پذیرتر می‌کند. اگرچه داشتن این ژن‌ها باعث نمی‌شود که لزوما شما مبتلا به اسکیزوفرنی شوید.
شواهدی مبنی بر اینکه این اختلال تا حدی ارثی است، از طریق مطالعه روی دوقلوها به‌دست آمده است. دوقلوهای همسان، ژن‌های مشابهی دارند. در دوقلوهای همسان اگر یکی از قل‌ها مبتلا به اسکیزوفرنی شود، قل دیگر احتمال ابتلای 50 درصد به این بیماری را دارد. این موضوع حتی اگر این دو کودک جدا از هم بزرگ شوند نیز برقرار است.
در دوقلوهای غیرهمسان که ساختار ژنتیکی متفاوتی دارند، در صورت ابتلای یک قل به اسکیزوفرنی، قل دیگر احتمال ابتلای یک به هشت دارد. این نسبت در میان جمعیت عمومی بسیار بالاتر و حدود 1 به 100 است. به خاطر همین می‌گویند که ژن تنها فاکتور موثر بر ابتلا به اسکیزوفرنی نیست.
رشد مغز
تفاوت‌های نامحسوسی در ساختار مغز افراد مبتلا به اسکیزوفرنی وجود دارد. این تفاوت‌ها در مغز تمامی افراد مبتلا دیده نمی‌شود و معمولا در مغز کسانی که از بیماری روانی رنج نمی‌برند نیز ممکن است رخ دهد. اما به این موضوع اشاره می‌شود که اسکیزوفرنی ممکن است تا حدی یک اختلال مغزی باشد.
انتقال‌دهنده‌های عصبی
انتقال‌دهنده‌های عصبی، مواد شیمیایی‌ای هستند که پیام‌ها را بین سلول‌های مغز جابجا می‌کنند. ارتباطی بین انتقال‌دهنده‌های عصبی و اسکیزوفرنی وجود دارد زیرا داروهایی که سطح انتقال‌دهنده‌های عصبی را در مغز تغییر می‌دهند، برخی از علائم اسکیزوفرنی را تسکین می‌دهند. تحقیقات نشان می‌دهد که اسکیزوفرنی ممکن است به خاطر تغییر در سطح دو انتقال‌دهندۀ عصبی دوپامین و سروتونین رخ دهد.
بعضی دیگر از پژوهش‌ها نشان می‌دهد که عدم تعادل بین این دو انتقال‌دهنده ممکن است ریشۀ اصلی این بیماری باشد. اما پژوهش‌های دیگر تغییر در حساسیت بدن به انتقال‌دهنده‌های عصبی را بخشی از دلایل ابتلا به اسکیزوفرنی می‌دانند.
تاثیر اسکیزوفرنی بر بارداری و زایمان
تحقیقات مختلف نشان داده‌اند که افرادی که به اسکیزوفرنی مبتلا می‌شوند، احتمالا مشکلاتی را قبل، در حین و بعد از زایمان تجربه کرده‌اند. مانند:
- وزن کم نوزاد
- زایمان زودرس
- کمبود اکسیژن هنگام زایمان
این موارد ممکن است اثری نامحسوس روی رشد مغز نوزاد بگذارد.
محرک‌های ابتلا به اسکیزوفرنی
محرک‌ها عواملی هستند که می‌توانند باعث ابتلا به اسکیزوفرنی در افراد پرریسک شوند. مانند:
- استرس: محرک‌های روانی اصلی اسکیزوفرنی، وقایع استرس‌زای زندگی هستند. وقایعی مانند از دست دادن عزیزان، از دست دادن شغل یا خانه، طلاق، پایان یک رابطه، سوء استفاده فیزیکی، جنسی یا عاطفی. این نوع تجربه‌ها اگرچه استرس‌زا هستند اما باعث اسکیزوفرنی نمی‌شوند. بلکه محرک‌هایی هستند که می‌توانند باعث ابتلای افراد آسیب‌پذیر به اسکیزوفرنی شوند.
- مصرف مواد مخدر: مواد مخدر مستقیما باعث اسکیزوفرنی نمی‌شود اما مطالعات نشان داده است که سوء مصرف مواد مخدر می‌تواند ریسک ابتلا به این بیماری یا بیماری مشابه را افزایش دهد. مواد مخدر خاص مانند ماریجوآنا، کوکائین، LSD یا آمفتامین‌ها ممکن است به عنوان محرک برای افراد مستعد عمل کنند.
نحوه تشخیص اسکیزوفرنی
تشخیص اسکیزوفرنی توسط پزشک شامل رد کردن سایر اختلالات سلامت روان و تعیین اینکه این علائم به خاطر سوء مصرف مواد مخدر و داروهای دیگر نیست، می‌شود. تشخیص اسکیزوفرنی ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- معاینۀ بدنی: این کار انجام می‌شود تا مشکلات دیگری که احتمالا باعث به وجود آمدن این علائم می‌شود مشخص شوند و دیگر عوامل مرتبط نیز پیدا شوند.
- تست‌ها و غربالگری‌ها: این کار برای پیدا کردن مشکلاتی با علائم یکسان انجام شده و غربالگری‌هایی برای مصرف الکل و مواد مخدر نیز تجویز می‌شود. ممکن است پزشک بخواهد سی‌تی‌اسکن یا MRI مغز نیز انجام دهد.
- ارزیابی روانی: یک متخصص سلامت روان، شرایط روانی فرد را با مشاهدۀ ظاهر و رفتار او، و سوال دربارۀ افکار، رفتار، خیالات، توهمات، مصرف مواد و پتانسیل بروز خشونت یا خودکشی ارزیابی می‌کند.
- معیارهای تشخیصی اسکیزوفرنی: متخصص سلامت روان همچنین ممکن است از معیارهای راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5) که توسط انجمن روانپزشکی آمریکا منتشر شده است برای تشخیص این بیماری استفاده کند.
اسکیزوفرنی چگونه درمان می‌شود؟
اسکیزوفرنی معمولا با ترکیبی از گفتار درمانی و دارو، درمان می‌شود. اما بیشتر افراد حتی وقتی علائم از بین برود نیز به درمان مادام‌العمر نیاز دارند. گرچه درمان دارویی و روانی می‌تواند شرایط را مدیریت کند ولی در بعضی موارد نیاز به بستری شدن هم وجود دارد.
یک روانپزشک باتجربه در درمان اسکیزوفرنی معمولا روند درمان را هدایت می‌کند.
درمان دارویی اسکیزوفرنی
داروها، سنگ بنای درمان اسکیزوفرنی هستند و داروهای ضدروان‌پریشی رایج‌ترین داروهای تجویزشده برای درمان محسوب می‌شوند. تصور می‌شود که این داروها با تاثیر بر انتقال‌دهندۀ عصبی دوپامین، علائم این بیماری را کنترل می‌کنند.
هدف درمان به وسیلۀ دارو، کنترل علائم بیماری به واسطۀ کمترین دوز دارو است. البته روانپزشک ممکن است در طی زمان داروهای مختلف و ترکیبی از داروهای مختلف با دوزهای مختلف را امتحان کند تا به بهترین نتیجه برسد. داروهای دیگر مانند داروهای ضد افسردگی و ضد اضطراب نیز می‌توانند تاثیرگذار باشند که البته نتیجۀ آنها شاید هفته‌ها بعد از استفاده مشخص شود.
از آنجا که داروهای اسکیزوفرنی اثرات جانبی مختلفی دارند، افراد مبتلا به این بیماری شاید بی‌میل به استفادۀ این داروها باشند. اینکه فرد مبتلا چقدر تمایل به همکاری در درمان دارد، ممکن است بر انتخاب دارو تاثیر بگذارد. برای مثال کسی که در مقابل مصرف دائم دارو (به صورت خوراکی و قرص) مقاومت می‌کند، ممکن است نیاز به تزریق دارو داشته باشد.
درمان روانی-اجتماعی اسکیزوفرنی
در پروسه درمان اسکیزوفرنی، زمانی که روان‌پریشی فروکش کند، در کنار درمان دارویی، مداخلات روانشناسی و روانی-اجتماعی بسیار اهمیت پیدا می‌کنند؛ مانند:
- درمان فردی: روان‌درمانی می‌تواند الگوهای فکری را به وضعیت نرمال برگرداند. همچنین یادگیری نحوۀ مقابله با استرس و شناسایی علائم هشداردهنده اولیۀ عود بیماری می‌تواند به افراد مبتلا به اسکیزوفرنی کمک کند تا بیماری خود را مدیریت کنند.
- آموزش مهارت‌های اجتماعی: این موضوع روی ارتقای فعل و انفعالات اجتماعی و ارتباطاتی و همچنین افزایش توانایی شرکت در فعالیت‌های روزانه تمرکز دارد.
- درمان خانوادگی: این نوع درمان، پشتیبانی مورد نیاز برای خانواده‌هایی که درگیر اسکیزوفرنی هستند را فراهم می‌کند.
- توان‌بخشی شغلی: این نوع درمان، افراد مبتلا به اسکیزوفرنی را برای پیدا کردن و نگه داشتن شغل آماده می‌کند.
چگونه به فرد مبتلا به اسکیزوفرنی کمک کنیم؟
افرادی که به اسکیزوفرنی مبتلا هستند، اغلب نمی‌دانند که مشکلات آنها ناشی از یک اختلال روانی است که نیاز به مراقبت پزشکی دارد و معمولا این دوستان و خانوادۀ آن افراد هستند که به آنها کمک می‌کنند.
اگر فردی در اطراف شما علائم اسکیزوفرنی دارد، با او دربارۀ رفتارهایش و نگرانی خود بابت سلامتی او صحبت کنید. اگرچه که نمی‌توانید کسی را به زور به دکتر ببرید اما می‌توانید او را بابت مراجعه به روانپزشک تشویق کرده و او را برای پیدا کردن یک دکتر حاذق در این زمینه پشتیبانی کنید.
