۹ علت‌ پنهان ناباروری در زوج‌ها

ناباروری یکی از چالش‌های بزرگ زوج‌ها در سراسر جهان است. این مشکل می‌تواند تأثیرات عاطفی و اجتماعی عمیقی بر زندگی افراد بگذارد. در حالی که بسیاری از علل ناباروری قابل شناسایی و درمان هستند، در برخی موارد، علت مشخصی یافت نمی‌شود. در این مقاله از وبلاگ اسنپ‌ دکتر به بررسی علل پنهان ناباروری در زنان و مردان می‌پردازیم و راه‌های شناسایی و درمان آن‌ها را بررسی می‌کنیم.

ناباروری چیست؟

ناباروری به وضعیتی گفته می‌شود که زوج‌ها پس از یک سال تلاش منظم برای بارداری بدون استفاده از روش‌های پیشگیری، قادر به بارداری نباشند. در زنان بالای ۳۵ سال، این بازه زمانی معمولاً به ۶ ماه کاهش می‌یابد، زیرا کیفیت تخمک با افزایش سن کاهش می‌یابد. ناباروری می‌تواند ناشی از مشکلات مربوط به زن، مرد، یا هر دو باشد و علل آن متنوع است؛ برخی از این علل به راحتی قابل شناسایی نیستند و نیازمند بررسی‌های تخصصی‌تر هستند.

علل قابل شناسایی ناباروری در زوج‌ها

ناباروری یک وضعیت پیچیده است که می‌تواند ناشی از مشکلات در زنان، مردان یا هر دو باشد. علل آشکار ناباروری، عواملی هستند که با بررسی‌ها و آزمایش‌های استاندارد پزشکی قابل شناسایی هستند. در ادامه، این علل را به تفکیک زنان و مردان بررسی می‌کنیم.

علل قابل شناسایی ناباروری در زنان

۱. انسداد یا آسیب لوله‌های فالوپ

لوله‌های فالوپ مسیر انتقال تخمک از تخمدان به رحم هستند و لقاح طبیعی معمولاً در این لوله‌ها اتفاق می‌افتد. انسداد یا آسیب این لوله‌ها یکی از علل شایع ناباروری در زنان محسوب می‌شود. این مشکل می‌تواند یک یا هر دو لوله را درگیر کند و مانع از رسیدن تخمک به رحم یا حرکت اسپرم به تخمک شود. علل شایع انسداد لوله‌ها شامل موارد زیر است:

• عفونت‌های لگنی (Pelvic Infections)

عفونت‌های لگنی یکی از علل مهم ناباروری در زنان و معمولاً ناشی از باکتری‌های مقاربتی یا غیرمقاربتی هستند. شایع‌ترین عوامل باکتریایی شامل کلامیدیا (Chlamydia trachomatis) و گونوره‌آ (Neisseria gonorrhoeae) هستند. این عفونت‌ها می‌توانند باعث التهاب رحم، لوله‌های فالوپ و بافت‌های اطراف آن شوند.

التهاب مزمن ناشی از این عفونت‌ها ممکن است:

• دیواره داخلی لوله‌های فالوپ را تخریب کند.
• باعث ایجاد چسبندگی‌ها و اسکار (scar tissue) شود که مسیر حرکت تخمک یا اسپرم را مسدود می‌کند.
• عملکرد طبیعی لوله‌ها را مختل و حتی در صورت باز بودن لوله، حرکت تخمک یا لقاح را دشوار کند.

تشخیص و درمان: تشخیص معمولاً با آزمایش‌های میکروبیولوژی، تست‌ پاپ اسمیر یا نمونه‌گیری از ترشحات واژن و دهانه رحم انجام می‌شود.

درمان شامل آنتی‌بیوتیک‌های مناسب بر اساس نوع باکتری است.

در مواردی که چسبندگی یا آسیب لوله‌ها ایجاد شده باشد، ممکن است نیاز به جراحی ترمیمی یا روش‌های کمک باروری مانند IVF باشد.

• جراحی‌های قبلی (Previous Surgeries)

هر گونه عمل جراحی در ناحیه لگن یا شکم می‌تواند خطر ایجاد چسبندگی و اسکار را افزایش دهد و در نتیجه بر باروری زنان تأثیر بگذارد. جراحی‌هایی که بیشترین ارتباط را با ناباروری دارند شامل موارد زیر هستند:

عمل‌های رحمی: جراحی برداشت فیبروم‌ها (میومکتومی) یا حذف پولیپ‌های رحمی ممکن است باعث آسیب جزئی به لایه داخلی رحم یا لوله‌ها شوند و چسبندگی ایجاد کنند.

جراحی‌های مرتبط با تخمدان: جراحی حذف کیست تخمدان یا آندومتریوز می‌تواند موجب التهاب و ایجاد بافت اسکار شود و مسیر تخمک به رحم را مختل ‌کند.

سزارین: هر چند سزارین عموماً بی‌خطر است، اما در برخی موارد، ایجاد چسبندگی بین رحم و ساختارهای اطراف می‌تواند روی عملکرد لوله‌ها تأثیر بگذارد.

عمل‌های لاپاراسکوپی یا لاپاراتومی شکمی: این جراحی‌ها برای تشخیص یا درمان مشکلات لگنی انجام می‌شوند، ولی در موارد نادر ممکن است به چسبندگی‌های لگنی منجر شوند.

نکته مهم: چسبندگی‌های پس از جراحی معمولاً بدون علامت مشخص هستند و ممکن است تنها هنگام بررسی ناباروری تشخیص داده شوند. شدت چسبندگی می‌تواند از یک نوار بافتی کوچک تا انسداد کامل لوله‌های فالوپ متفاوت باشد.

تشخیص و درمان: ارزیابی معمولاً با هیستروسالپینگوگرافی (HSG) یا لاپاراسکوپی تشخیصی انجام می‌شود. درمان شامل جراحی ترمیمی برای باز کردن چسبندگی‌ها یا استفاده از روش‌های کمک باروری مانند IVF در صورت آسیب شدید است.

• آندومتریوز (Endometriosis)

آندومتریوز یک بیماری شایع در زنان در سنین باروری است که در آن بافت مشابه بافت داخلی رحم (اندومتر) در خارج از رحم رشد می‌کند، مانند: تخمدان‌ها، لوله‌های فالوپ، شکم یا بافت‌های اطراف لگن.

این وضعیت می‌تواند باعث التهاب مزمن، تشکیل کیست‌های آندومتریوزی (endometriomas)  و ایجاد چسبندگی (adhesions) بین اندام‌ها شود. این فرآیندها ممکن است، نتایج زیر را به همراه داشته باشد:

• می‎‌تواند موجب انسداد جزئی یا کامل لوله‌های فالوپ شود که مانع حرکت تخمک به رحم و لقاح طبیعی می‌شود.
• در ساختار و عملکرد تخمدان‌ها تغییر ایجاد کند و کیفیت تخمک را کاهش دهد یا در تخمک‌گذاری اختلال ایجاد کند.
• بر محیط رحم و لانه‌گزینی جنین تأثیر بگذارد، حتی اگر لوله‌ها باز باشند. ایجاد التهاب و اختلال در پوشش رحم ممکن است شانس بارداری را کاهش دهد.

علائم شایع آندومتریوز:

• درد شدید در قاعدگی یا مقاربت
• خونریزی‌های غیرطبیعی یا سنگین
• مشکلات گوارشی یا ادراری در طول دوره قاعدگی

تشخیص و درمان: تشخیص اغلب با لاپاراسکوپی تشخیصی یا تصویربرداری‌های پیشرفته انجام می‌شود. درمان شامل دارودرمانی با هورمون‌ها برای کاهش رشد بافت آندومتر، جراحی برای برداشتن بافت اضافی یا باز کردن چسبندگی‌ها و در موارد ناباروری شدید، استفاده از روش‌های کمک باروری مانند IVF است.

آندومتریوز یکی از علل آشکار و شایع ناباروری زنان محسوب می‌شود، ولی شدت اثر آن بر باروری می‌تواند از فردی به فرد دیگر بسیار متفاوت باشد.

۲. اختلالات تخمک‌گذاری

تخمک‌گذاری منظم یکی از عوامل کلیدی برای بارداری است، زیرا بدون آزاد شدن تخمک از تخمدان، لقاح طبیعی امکان‌پذیر نیست. اختلالات تخمک‌گذاری یکی از علل آشکار ناباروری در زنان محسوب می‌شوند و می‌توانند ناشی از مشکلات هورمونی یا اختلالات ساختاری باشند.

علل شایع اختلالات تخمک‌گذاری شامل موارد زیر است:

• سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS): شایع‌ترین علت ناباروری ناشی از تخمک‌گذاری نامنظم است. در این سندرم، هورمون‌های جنسی زنانه (آندروژن‌ها) افزایش یافته و چرخه‌های قاعدگی نامنظم یا عدم تخمک‌گذاری رخ می‌دهد.
• اختلالات هورمونی هیپوفیزی: کمبود یا اختلال در هورمون‌های FSH (هورمون تحریک‌کننده فولیکول) یا LH (هورمون لوتئینی‌کننده) می‌تواند روند رشد و آزاد شدن تخمک را مختل کند.
• اختلالات تیروئیدی: کم‌کاری یا پرکاری تیروئید می‌تواند تخمک‌گذاری را به طور مستقیم یا از طریق تأثیر بر هورمون‌های دیگر مختل کند.
• پرولاکتین بالا (Hyperprolactinemia): افزایش هورمون پرولاکتین می‌تواند چرخه تخمک‌گذاری را متوقف کند و مانع باروری شود.
• یائسگی زودرس یا نارسایی تخمدان زودرس (POI): کاهش فعالیت تخمدان‌ها قبل از ۴۰ سالگی باعث اختلال در تخمک‌گذاری می‌شود.

علائم اختلال تخمک‌گذاری:

• قاعدگی نامنظم یا غیرقابل پیش‌بینی
• خونریزی سبک یا بسیار سنگین
• علائم هورمونی مانند افزایش موهای زائد، آکنه یا تغییر وزن

تشخیص و درمان: تشخیص با بررسی چرخه قاعدگی، آزمایش هورمونی، سونوگرافی تخمدان و در برخی موارد تست تخمک‌گذاری انجام می‌شود. درمان بسته به علت آن، شامل دارودرمانی برای تحریک تخمک‌گذاری، اصلاح اختلالات هورمونی، مدیریت وزن و سبک زندگی، و در صورت نیاز استفاده از روش‌های کمک باروری مانند IVF است.

۳. مشکلات ساختاری رحم (Uterine Structural Abnormalities)

ساختار سالم رحم برای لانه‌گزینی جنین و ادامه رشد آن ضروری است. هر گونه تغییر در شکل، اندازه یا بافت داخلی رحم می‌تواند شانس بارداری را کاهش دهد و یکی از علل آشکار ناباروری در زنان محسوب می‌شود.

انواع مشکلات ساختاری رحم شامل:

• فیبروم‌های رحم (Uterine Fibroids): فیبرم‌ها، تومورهای خوش‌خیم عضلانی رحم هستند که می‌توانند فضای رحم را کاهش دهند یا جریان خون در ناحیه آندومتر را مختل کنند. بسته به محل و اندازه، فیبروم‌ها می‌توانند مانع لانه‌گزینی جنین یا افزایش ریسک سقط شوند.
• پولیپ‌های رحمی (Endometrial Polyps): رشد اضافی پوشش داخلی رحم (اندومتر) می‌تواند باعث شود که جایگاه مناسبی برای لانه‌گزینی جنین ایجاد نشود و احتمال بارداری را کاهش دهد.
• چسبندگی‌های رحمی (Intrauterine Adhesions / Asherman’s Syndrome): این چسبندگی‌ها معمولاً پس از جراحی‌های رحم (مانند کورتاژ) یا عفونت‌های شدید ایجاد می‌شوند و می‌توانند فضای داخلی رحم را محدود کنند و عملکرد طبیعی آن را مختل کنند.
• ناهنجاری‌های مادرزادی رحم: ناهنجاری‌هایی مانند رحم دوشاخه، رحم سپتوم‌دار یا رحم تک‌شاخ، که ممکن است باعث مشکلات لانه‌گزینی، سقط مکرر یا کاهش شانس باروری شوند.

علائم و نشانه‌ها:

• خونریزی‌های نامنظم یا شدید
• درد لگنی یا درد هنگام قاعدگی
• سابقه سقط مکرر

تشخیص و درمان: پزشک برای تشخیص از سونوگرافی واژینال، هیستروسونوگرافی یا هیستروسالپینگوگرافی برای بررسی ساختار رحم استفاده می‌کند. در برخی موارد نیز ممکن است پزشک تشخیص دهد که برای تشخیص دقیق و درمان از لاپاراسکوپی یا هیستروسکوپی (برداشتن فیبروم یا پولیپ، آزادسازی چسبندگی‌ها) استفاده کند. در موارد شدید، استفاده از روش‌های کمک باروری مانند IVF ممکن است شانس بارداری را افزایش دهد.

۴. اختلالات هورمونی (Hormonal Disorders)

هورمون‌ها نقش کلیدی در تنظیم چرخه قاعدگی، تخمک‌گذاری و آماده‌سازی رحم برای لانه‌گزینی جنین دارند. هر گونه اختلال هورمونی می‌تواند شانس بارداری را کاهش دهد و یکی از علل آشکار ناباروری در زنان باشد.

علل شایع اختلالات هورمونی شامل:

• اختلالات تیروئیدی: کم‌کاری تیروئید (Hypothyroidism) یا پرکاری تیروئید (Hyperthyroidism) می‌تواند سطح هورمون‌های دیگر مانند پروژسترون و LH را تغییر دهد و تخمک‌گذاری را مختل کند.
• اختلالات پروژسترون و استروژن: پروژسترون برای آماده‌سازی پوشش داخلی رحم (اندومتر) برای لانه‌گزینی ضروری است. کمبود پروژسترون می‌تواند لانه‌گزینی را ناموفق کند. همچنین عدم تعادل استروژن می‌تواند چرخه قاعدگی و تخمک‌گذاری را دچار مشکل کند.
• نارسایی تخمدان زودرس (Premature Ovarian Insufficiency – POI): کاهش فعالیت تخمدان قبل از ۴۰ سالگی باعث کاهش تولید هورمون‌ها و اختلال در تخمک‌گذاری می‌شود.
• پرولاکتین بالا (Hyperprolactinemia): افزایش سطح هورمون پرولاکتین می‌تواند تولید LH و FSH  را کاهش دهد و مانع تخمک‌گذاری شود.
• اختلالات هیپوفیزی یا هیپوتالاموسی: هرگونه مشکل در غده هیپوفیز یا هیپوتالاموس که هورمون‌های تنظیم‌کننده تخمدان‌ها را کنترل می‌کند، می‌تواند چرخه تخمک‌گذاری را مختل کند.

علائم اختلالات هورمونی:

• قاعدگی نامنظم یا توقف قاعدگی
• تغییرات وزن ناگهانی
• افزایش موهای زائد یا آکنه
• خشکی واژن یا کاهش میل جنسی

تشخیص و درمان: اختلالات هورمونی را می‌توان از طریق آزمایش‌های هورمونی خون برای بررسی سطح  FSH و LH، استروژن، پروژسترون، تیروئید و پرولاکتین بررسی کرد. ممکن است پزشک برای بررسی دقیق‌تر  ساختار تخمدان و پوشش رحم، سونوگرافی تخمدان و رحم را تجویز کند. درمان شامل اصلاح اختلال هورمونی با دارو، داروهای تحریک تخمک‌گذاری و در صورت نیاز روش‌های کمک باروری مانند IVF است.

 علل قابل شناسایی ناباروری در مردان

۱. کاهش تعداد یا کیفیت اسپرم (Sperm Abnormalities)

سلامت اسپرم نقش کلیدی در باروری مردان دارد. برای اینکه بارداری طبیعی رخ دهد، اسپرم باید به تعداد کافی، با شکل مناسب و توانایی حرکت کافی وجود داشته باشد تا بتواند به تخمک رسیده و آن را بارور کند. هرگونه اختلال در تعداد، تحرک یا شکل اسپرم می‌تواند به طور مستقیم شانس باروری را کاهش دهد.

انواع اختلالات اسپرم:

• اولیگواسپرمی (Oligospermia): این اصطلاح پزشکی به معنای کاهش تعداد اسپرم در مایع منی است. در حالت طبیعی، غلظت اسپرم باید بیش از ۱۵ میلیون در هر میلی‌لیتر باشد. کمتر بودن از این مقدار می‌تواند شانس باروری را کاهش دهد.
• آستنواسپرمی (Asthenozoospermia): این اصطلاح پزشکی به معنای تحرک پایین اسپرم است. اسپرم‌ها برای رسیدن به تخمک باید توانایی حرکت رو به جلو داشته باشند. کاهش این توانایی باعث می‌شود اسپرم‌ها به تخمک نرسند.
• تراتواسپرمی (Teratozoospermia): وجود درصد بالایی از اسپرم‌های با شکل غیرطبیعی (مثل سر، گردن یا دم ناقص) می‌تواند قدرت باروری را کم کند، حتی اگر تعداد اسپرم‌ها طبیعی باشد.

دلایل شایع کاهش کیفیت یا تعداد اسپرم:

• واریکوسل (اتساع وریدهای بیضه)
• عفونت‌های دستگاه تناسلی (مانند اورکیت یا اپیدیدیمیت)
• مواجهه با مواد شیمیایی، سموم یا اشعه
• مصرف دخانیات، الکل یا مواد مخدر
• چاقی و سبک زندگی ناسالم
• اختلالات ژنتیکی (مانند سندرم کلاین‌فلتر)
• تب‌های شدید یا گرمای بیش از حد بیضه‌ها (مثلاً استفاده مداوم از سونا یا لپ‌تاپ روی پا)

تشخیص:

• آزمایش آنالیز مایع منی (Semen Analysis) اولین و مهم‌ترین تست برای بررسی تعداد، تحرک و شکل اسپرم است. در صورت مشاهده اختلال، آزمایش‌های تکمیلی مانند تست‌های هورمونی، سونوگرافی بیضه یا بررسی ژنتیکی ممکن است لازم باشد.

درمان:

• تغییر سبک زندگی (کاهش وزن، ترک دخانیات، ورزش منظم)
• درمان دارویی یا جراحی (مثلاً عمل واریکوسلکتومی برای واریکوسل)
• استفاده از روش‌های کمک باروری مثل: IUI، IVF، ICSI در موارد شدید

۲. اختلالات هورمونی (Hormonal Disorders)

هورمون‌ها برای تنظیم عملکرد بیضه‌ها و تولید اسپرم حیاتی هستند. هر گونه عدم تعادل در این هورمون‌ها می‌تواند مستقیماً بر کیفیت و کمیت اسپرم اثر بگذارد و یکی از علل آشکار ناباروری مردان محسوب می‌شود.

هورمون‌های کلیدی در باروری مردان:

• تستوسترون: اصلی‌ترین هورمون مردانه است که توسط بیضه‌ها تولید می‌شود و نقش مهمی در بلوغ و تولید اسپرم دارد. کاهش سطح تستوسترون می‌تواند باعث کاهش میل جنسی و اختلال در اسپرم‌سازی شود.
• هورمون‌های FSH (هورمون محرک فولیکول) و LH (هورمون لوتئینه‌کننده): این هورمون‌ها توسط غده هیپوفیز ترشح می‌شوند و مستقیماً تولید تستوسترون و اسپرم را در بیضه‌ها تحریک می‌کنند. اختلال در این هورمون‌ها چرخه تولید اسپرم را مختل می‌کند.
• پرولاکتین (Prolactin): افزایش بیش از حد پرولاکتین (هیپرپرولاکتینمی) می‌تواند سطح تستوسترون را کاهش داده و باعث کاهش اسپرم‌سازی شود.
• هورمون‌های تیروئیدی (T3, T4, TSH): کم‌کاری یا پرکاری تیروئید نیز می‌تواند بر عملکرد بیضه‌ها و کیفیت اسپرم اثر منفی داشته باشد.

دلایل شایع اختلالات هورمونی:

• اختلالات غده هیپوفیز یا هیپوتالاموس (مانند تومورهای هیپوفیز)
• کم‌کاری یا پرکاری تیروئید
• آسیب یا جراحی در بیضه‌ها
• مصرف استروئیدهای آنابولیک یا داروهای هورمونی
• چاقی یا سندرم متابولیک (که با کاهش تستوسترون همراه است)
• بیماری‌های ژنتیکی مانند سندرم کلاین‌فلتر

علائم اختلالات هورمونی در مردان:

• کاهش میل جنسی یا اختلال نعوظ
• کاهش حجم عضلات و افزایش چربی بدن
• خستگی یا افسردگی
• کاهش حجم مایع منی یا ناباروری

تشخیص:

• پزشک ممکن است برای بررسی سطح هورمون‌های تستوسترون، FSH، LH، پرولاکتین و هورمون‌های تیروئیدی، آزمایش خون تجویز کند و همچنین ممکن است در موارد خاص، برای بررسی مشکلات ساختاری، تصویربرداری از غده هیپوفیز (MRI) را تجویز کند.

درمان:

• درمان دارویی (مثلاً داروهای تنظیم‌کننده هورمون پرولاکتین یا جایگزینی تستوسترون در برخی شرایط)
• اصلاح سبک زندگی (کاهش وزن، فعالیت بدنی و پرهیز از مصرف دخانیات)
• درمان اختلالات زمینه‌ای (مانند تومورهای هیپوفیز یا مشکلات تیروئید)
• در صورت باقی ماندن ناباروری، استفاده از روش‌های کمک باروری مانند ICSI (تزریق مستقیم اسپرم به تخمک)

۳. مشکلات ساختاری یا انسداد مجاری تناسلی (Obstruction of Reproductive Tract)

برای اینکه اسپرم به مایع منی برسد و بتواند در زمان انزال خارج شود، باید از مسیر مشخصی عبور کند. هرگونه انسداد یا مشکل ساختاری در این مسیر می‌تواند مانع از ورود اسپرم به مایع منی و باعث ناباروری شود.

انواع مشکلات انسدادی:

• انسداد وازدفران (Vas deferens): این انسداد ممکن است مادرزادی باشد (از جملع در برخی افراد مبتلا به فیبروز سیستیک) یا در اثر عفونت‌ها و جراحی‌های قبلی ایجاد شود.
• انسداد اپیدیدیم: اپیدیدیم محل ذخیره و بلوغ اسپرم است. التهاب یا عفونت (اپیدیدیمیت) می‌تواند باعث ایجاد انسداد یا چسبندگی در این ناحیه شود.
• انسداد مجاری انزالی: در این حالت مایع منی ممکن است بسیار کم (الیگواسپرمی) یا بدون اسپرم (آزواسپرمی انسدادی) باشد.
• ناهنجاری‌های مادرزادی: برخی مردان به طور مادرزادی فاقد وازدفران (CBAVD) هستند، که یکی از علل ناباروری انسدادی است.

علل شایع انسداد مجاری تناسلی:

• عفونت‌های دستگاه تناسلی
• جراحی‌های قبلی روی بیضه‌ها، پروستات یا فتق کشاله ران
• ضربه یا آسیب به بیضه‌ها و دستگاه تناسلی
• ناهنجاری‌های مادرزادی (مانند فقدان دوطرفه وازدفران)

علائم احتمالی:

• حجم کم مایع منی یا مایع منی بدون اسپرم
• درد یا تورم در بیضه یا اپیدیدیم (در موارد عفونت یا التهاب)
• ناباروری بدون علامت دیگر (در بسیاری از موارد انسداد بدون علامت مشخص است)

تشخیص:

• پزشک ممکن است برای تشخیص آزمایش آنالیز مایع منی را تجویز کند. این آزمایش نشان‌دهنده تعداد صفر یا بسیار پایین اسپرم با حجم کم مایع منی است. همچنین ممکن است برای بررسی انسداد در مجاری تناسلی سونوگرافی یا MRI انجام دهد. در موارد خاص از جمله در افرادی که با فقدان مادرزادی وازدفران (ارتباط با فیبروز سیستیک) روبه‌رو هستند پزشک ممکن است آزمایش‌های ژنتیکی را تجویز کند.

درمان:

• در برخی موارد می‌توان از طریق جراحی، انسداد را برطرف کرد.
• اگر انسداد قابل اصلاح نباشد، از روش‌های کمک‌باروری مانند استخراج اسپرم مستقیم از بیضه یا اپیدیدیم (TESE/PESA) و سپس استفاده از روش ICSI برای باروری استفاده می‌شود.

۴. عوامل ژنتیکی شناخته‌شده:

برخی اختلالات ژنتیکی می‌توانند مستقیماً بر توانایی تولید اسپرم اثر بگذارند و یکی از علل آشکار ناباروری در مردان محسوب شوند. این مشکلات معمولاً با آزمایش‌های ژنتیکی قابل شناسایی هستند.

نمونه‌های مهم:

• سندرم کلاین‌فلتر (Klinefelter Syndrome): شایع‌ترین اختلال کروموزومی در مردان نابارور است. در این وضعیت، مرد یک کروموزوم X اضافی دارد (۴۷XXY,) که باعث کوچک شدن بیضه‌ها، کاهش شدید یا فقدان تولید اسپرم، و کاهش سطح تستوسترون می‌شود.
• حذف‌های میکروسکوپی کروموزوم: حذف بخشی از ژن‌های مسئول اسپرم‌سازی در بازوی بلند کروموزوم Y می‌تواند باعث کاهش تعداد اسپرم یا آزواسپرمی کامل شود. این مشکل یکی از شایع‌ترین علل ژنتیکی ناباروری مردان است.
• فیبروز سیستیک (Cystic Fibrosis): مردان مبتلا به این بیماری اغلب فاقد مجاری وازدفران (CBAVD) هستند که منجر به ناباروری انسدادی می‌شود.
• سایر ناهنجاری‌های ژنتیکی: مانند سندرم نونان یا اختلالات ژنتیکی نادر دیگر که بر عملکرد بیضه‌ها اثر می‌گذارند.

تشخیص:

• پزشک ممکن است آزمایش کاریوتایپ را بررسی تعداد و ساختار کروموزوم‌ها و آزمایش ژنتیکی اختصاصی را برای حذف‌های کروموزوم Y تجویز کند. همچنین ممکن است در موارد مشکوک، ژن‌های مرتبط با فیبروز سیستیک را بررسی کند.

پیامدها و درمان:

• برخی مردان مبتلا به مشکلات ژنتیکی، حتی با درمان دارویی، اسپرم کافی برای باروری طبیعی ندارند.
• در برخی موارد می‌توان از روش‌های استخراج اسپرم مستقیم از بیضه (TESE) و سپس ICSI استفاده کرد.
• مشاوره ژنتیک برای زوج‌ها ضروری است، زیرا این اختلالات ممکن است به نسل بعد منتقل شوند.

عفونت‌ها و التهاب‌ها:

عفونت یا التهاب در دستگاه تناسلی مردان یکی از علل آشکار ناباروری است که می‌تواند به‌طور مستقیم بر کیفیت و عملکرد اسپرم اثر بگذارد. نواحی شایع درگیر شامل پروستات (پروستاتیت)، اپیدیدیم (اپیدیدیمیت) و بیضه‌ها (اورکیت) هستند.

مکانیسم تأثیر بر باروری:

• کاهش کیفیت اسپرم: عفونت‌ها می‌توانند باعث افزایش گلبول‌های سفید و رادیکال‌های آزاد شوند که به DNA اسپرم آسیب می‌زنند.
• انسداد مجاری: التهاب مکرر یا شدید ممکن است منجر به ایجاد بافت اسکار و انسداد در مسیر انتقال اسپرم شود.
• اختلال در محیط مایع منی: تغییر ترکیب مایع منی بر حرکت و بقای اسپرم اثر منفی می‌گذارد.
• آسیب مستقیم به بیضه‌ها: در برخی موارد مانند اورکیت ویروسی (مثلاً اوریون)، تخریب بافت بیضه دائمی است و تولید اسپرم به شدت کاهش می‌یابد.

علل شایع عفونت‌ها:

• بیماری‌های مقاربتی (مانند کلامیدیا و گونوره‌آ)
• عفونت‌های ویروسی (مانند اوریون در دوران بلوغ یا بعد از آن)
• عفونت‌های باکتریایی غیرمقاربتی که می‌توانند پروستات یا اپیدیدیم را درگیر کنند

علائم احتمالی:

• درد یا تورم بیضه و اپیدیدیم
• درد لگنی یا پرینه (در پروستاتیت)
• تب یا علائم عمومی عفونت (البته برخی عفونت‌ها می‌توانند بدون علامت مشخص باشند و تنها با آزمایش مایع منی یا معاینه پزشک تشخیص داده شوند.
• تغییر در کیفیت یا حجم مایع منی

تشخیص:

• پزشک برای بررسی تعداد اسپرم و وجود گلبول سفید، ممکن است آنالیز مایع منی و برای شناسایی باکتری یا ویروس، آزمایش ادرار یا ترشحات مجرای ادراری را تجویز کند. همچنین ممکن است در موارد مشکوک به التهاب اپیدیدیم یا پروستات، دستور انجام سونوگرافی را دهد.

درمان:

• استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها بر اساس نوع باکتری
• داروهای ضدالتهاب برای کاهش التهاب و درد
• در صورت آسیب جدی به تولید اسپرم، استفاده از روش‌های کمک‌باروری مانند ICSI ممکن است ضروری باشد.

علل آشکار ناباروری معمولاً با آزمایش‌های استاندارد و معاینات پزشکی قابل شناسایی هستند. در زنان، مشکلات تخمک‌گذاری، انسداد لوله‌ها، اختلالات هورمونی و مشکلات ساختاری رحم شایع‌ترین عوامل هستند. در مردان، کاهش کیفیت یا تعداد اسپرم، اختلالات هورمونی، انسداد مجاری تناسلی و برخی مشکلات ژنتیکی از مهم‌ترین دلایل آشکار ناباروری محسوب می‌شوند.

شناخت دقیق این عوامل، کلید طراحی درمان موثر و افزایش شانس بارداری برای زوج‌هاست.

علل پنهان ناباروری  

وقتی پزشکان نمی‌توانند علت ناباروری را با آزمایش‌ها و معاینات معمول توضیح دهند، از اصطلاح «ناباروری بدون علت مشخص» (Unexplained Infertility) استفاده می‌کنند. این وضعیت به این معنا نیست که علتی وجود ندارد، بلکه ممکن است علت در آزمایش‌های فعلی قابل شناسایی نباشد. برخی از علل پنهان ممکن است شامل اختلالات هورمونی خفیف، کیفیت پایین تخمک یا اسپرم، واکنش‌های ایمنی، یا عوامل ژنتیکی باشند که در بررسی‌های استاندارد قابل شناسایی نیستند.

علل پنهان ناباروری در زنان

۱. اختلالات ایمونولوژیک یا ایمنی (تولید آنتی‌بادی علیه اسپرم یا جنین)

در برخی زنان، سیستم ایمنی بدن ممکن است اسپرم یا جنین را به عنوان عامل خارجی شناسایی و آنتی‌بادی تولید کند. این آنتی‌بادی‌ها می‌توانند:

• حرکت اسپرم را محدود کنند و از رسیدن آن به تخمک جلوگیری کنند.
• توانایی اسپرم در نفوذ به تخمک (fertilization) را کاهش دهند.
• لانه‌گزینی جنین در رحم را مختل کنند، حتی اگر لقاح اتفاق بیفتد.

دلایل و عوامل زمینه‌ای:

• عفونت‌های لگنی، زایمان یا سقط‌های مکرر
• اختلالات ایمنی عمومی یا بیماری‌های خودایمنی مانند لوپوس یا اختلال خودایمنی تیروئید

ویژگی‌های تشخیص پنهان:

• این مشکلات معمولاً در آزمایش‌های اولیه مانند سونوگرافی یا تست هورمونی دیده نمی‌شوند.
• تشخیص نیازمند آزمایش‌های تخصصی ایمونولوژیک مانند Anti-Sperm Antibody Test یا ارزیابی لانه‌گزینی جنین است.

درمان:

• استفاده از روش‌های کمک‌باروری مانند ICSI برای عبور اسپرم از اثر آنتی‌بادی
• درمان‌های دارویی مانند داروهای سرکوب‌کننده ایمنی یا گاهی داروهای ضد التهابی در شرایط خاص
• مدیریت مشکلات زمینه‌ای خودایمنی یا عفونی برای کاهش تولید آنتی‌بادی

۲. کیفیت تخمک نامطلوب بدون علائم آشکار

حتی در زنانی که چرخه قاعدگی منظم دارند و نتایج آزمایش‌های هورمونی آن‌ها طبیعی به نظر می‌رسد، کیفیت تخمک ممکن است کاهش یافته باشد. این کاهش کیفیت شامل تغییرات ژنتیکی، ساختاری یا متابولیکی تخمک است که توانایی لقاح و رشد جنین را مختل می‌کند.

دلایل شایع کاهش کیفیت تخمک:

1. سن مادر: با افزایش سن، تعداد و کیفیت تخمک‌ها کاهش می‌یابد و احتمال آسیب‌های کروموزومی در تخمک‌ها بیشتر می‌شود.
2. اختلالات متابولیک یا هورمونی خفیف: مانند مقاومت به انسولین، نوسانات جزئی هورمونی یا کمبود مواد مغذی مهم (مثل فولیک اسید و ویتامین D)
3. عوامل ژنتیکی یا میتوکندریایی: مشکلات ژنتیکی یا نقص در عملکرد میتوکندری تخمک می‌تواند کیفیت تخمک را کاهش دهد.
4. سبک زندگی و محیط: مصرف دخانیات، استرس مزمن، آلودگی محیطی و داروهای خاص می‌تواند عملکرد تخمک را تحت تأثیر قرار دهد.

تشخیص:

• معمولاً با آزمایش‌های هورمونی یا سونوگرافی معمول مشخص نمی‌شود.
• کیفیت تخمک اغلب تنها هنگام IVF بررسی می‌شود، زمانی که تخمک‌ها جمع‌آوری و ارزیابی می‌شوند.
• برخی آزمایش‌های پیشرفته ژنتیکی و میتوکندریایی نیز می‌توانند اختلالات پنهان تخمک را نشان دهند.

پیامدها:

• کاهش کیفیت تخمک می‌تواند منجر به لقاح ناکارآمد، کاهش نرخ موفقیت IVF، سقط‌های مکرر یا شکست لانه‌گزینی جنین شود.

راهکارها و مدیریت:

• روش‌های کمک‌باروری پیشرفته: مانند IVF و ICSI برای بهبود شانس باروری
• تغذیه و سبک زندگی سالم: رژیم غذایی غنی از آنتی‌اکسیدان‌ها، ورزش منظم، کنترل وزن و کاهش استرس
• ارزیابی ژنتیکی تخمک: در مواردی که سابقه سقط یا IVF ناموفق وجود دارد.

۳. اختلالات لانه‌گزینی جنین

لانه‌گزینی جنین فرایندی است که در آن جنین پس از لقاح در پوشش داخلی رحم (اندومتر) جای می‌گیرد و شروع به رشد می‌کند. اختلال در این مرحله می‌تواند حتی با وجود تخمک و اسپرم سالم، مانع بارداری شود.

علل پنهان اختلال لانه‌گزینی:

1. اختلال در ضخامت یا کیفیت اندومتر: اندومتر باید به میزان کافی ضخیم و بافت آن آماده پذیرش جنین باشد. نقص در ضخامت یا ساختار سلولی اندومتر می‌تواند لانه‌گزینی را ناموفق کند.
2. مشکلات جریان خون رحم: کاهش خون‌رسانی به اندومتر ممکن است مواد مغذی و اکسیژن کافی برای جنین فراهم نکند و فرایند لانه‌گزینی را مختل نماید.
3. اختلالات هورمونی موضعی: حتی با سطح هورمون‌های طبیعی در خون، عدم تعادل موضعی پروژسترون یا استروژن در رحم می‌تواند مانع پذیرش جنین شود.
4. مشکلات ایمنی رحم: حضور سلول‌های ایمنی فعال یا تولید آنتی‌بادی در اندومتر می‌تواند باعث رد جنین شود.
5. چسبندگی‌ها یا زخم‌های پنهان: آسیب یا چسبندگی‌های جزئی در رحم ناشی از جراحی‌های قبلی، آندومتریوز یا التهاب می‌توانند لانه‌گزینی را دشوار کنند.

ویژگی‌های پنهان بودن:

• این مشکلات معمولاً در آزمایش‌های استاندارد اولیه، سونوگرافی معمولی یا حتی بررسی هورمونی خون مشخص نمی‌شوند.
• گاهی تنها با روش‌های پیشرفته مانند Hysteroscopy ،Doppler، خون‌رسانی اندومتر، یا بررسی‌های ایمونولوژیک و ژنتیکی قابل تشخیص هستند.

پیامدها:

• شکست لانه‌گزینی جنین حتی در IVF
• سقط مکرر در مراحل اولیه بارداری
• کاهش شانس باروری طبیعی

راهکارها و مدیریت:

• دارودرمانی: مکمل‌های هورمونی مانند پروژسترون برای حمایت از اندومتر
• روش‌های کمک‌باروری پیشرفته: IVF همراه با بررسی کیفیت اندومتر و زمان‌بندی دقیق انتقال جنین
• اصلاح سبک زندگی: کاهش استرس، تغذیه مناسب، و کنترل بیماری‌های مزمن برای بهبود محیط رحم

۴. آندومتریوز خفیف یا میکروسکوپی

آندومتریوز حالتی است که در آن بافتی مشابه پوشش داخلی رحم (اندومتر) در خارج از رحم رشد می‌کند. در موارد خفیف یا میکروسکوپی، این بافت‌ها بسیار کوچک هستند و ممکن است هیچ علامت واضحی ایجاد نکنند. این اختلال می‌تواند احتمال باروری طبیعی حتی در زنان جوان را کاهش دهد. آندومتریوز خفیف یکی از علل شایع ناباروری پنهان در زوج‌ها محسوب می‌شود.

ویژگی‌ها:

•   برخلاف آندومتریوز شدید، این نوع معمولاً بدون درد لگنی، قاعدگی‌های شدید یا علائم مشخص ظاهر می‌شود.
•   اغلب در سونوگرافی یا معاینات اولیه دیده نمی‌شود.
•   تشخیص قطعی معمولاً تنها با لاپاراسکوپی امکان‌پذیر است.

مکانیسم تأثیر بر ناباروری:

•   حتی در مراحل خفیف می‌تواند التهاب موضعی در لگن ایجاد کند که کیفیت تخمک و محیط باروری را کاهش می‌دهد.
•   باعث تغییر در مایع صفاقی (مایع اطراف تخمدان‌ها و لوله‌ها) می‌شود و این تغییرات می‌توانند حرکت اسپرم یا لقاح را دشوار کنند.
•   احتمال ایجاد چسبندگی‌های ریز یا تغییرات میکروسکوپی در لوله‌های فالوپ و تخمدان‌ها وجود دارد.
•   ممکن است لانه‌گزینی جنین را به دلیل اختلال در تعادل ایمنی و هورمونی رحم کاهش دهد.

روش‌های مدیریت و درمان:

•   در مواردی که ناباروری بدون علت مشخص وجود دارد، پزشک ممکن است لاپاراسکوپی تشخیصی و درمانی را توصیه کند.
•   برداشتن یا سوزاندن ضایعات میکروسکوپی می‌تواند شانس باروری را افزایش دهد.
•   در برخی موارد، روش‌های کمک‌باروری مانند IVF توصیه می‌شود، به‌ویژه اگر درمان جراحی یا دارویی موفقیت‌آمیز نباشد.

علل پنهان ناباروری در مردان

۱. اختلالات عملکرد اسپرم بدون تغییر در تعداد یا شکل

گاهی اوقات نتایج آزمایش مایع منی در مردان طبیعی است؛ یعنی تعداد اسپرم، تحرک آن‌ها و شکل ظاهری طبیعی است، اما اسپرم‌ها از نظر عملکردی دچار مشکل‌اند و توانایی لازم برای باروری را ندارند. این وضعیت در آزمایش‌های استاندارد (Semen Analysis) شناسایی نمی‌شود.

انواع اختلالات عملکردی:

•   ناتوانی اسپرم در نفوذ به تخمک: اسپرم ممکن است توانایی شکستن غشای بیرونی تخمک (Zona pellucida)  را نداشته باشد.
•   اختلال در واکنش آکروزومی  (Acrosome Reaction): این واکنش آنزیمی برای ورود اسپرم به تخمک ضروری است. هرگونه نقص در این مرحله مانع لقاح می‌شود.
•   اختلال در فعال‌سازی تخمک: حتی اگر اسپرم به داخل تخمک برسد، ممکن است نتواند فرآیند فعال‌سازی و تقسیم سلولی تخمک را آغاز کند.
•   مشکلات DNA اسپرم: گاهی اسپرم ظاهر و حرکت طبیعی دارد، اما DNA درون آن آسیب‌دیده یا قطعه‌قطعه است (DNA Fragmentation)، که مانع رشد طبیعی جنین می‌شود.

دلایل عدم تشخیص در آزمایش‌ها:

•   این اختلال، در آزمایش‌های معمول ناباروری (مانند شمارش اسپرم یا بررسی مورفولوژی) دیده نمی‌شوند.
•   نیازمند آزمایش‌های پیشرفته مانند Sperm DNA Fragmentation Test، Functional Tests (مانند HBA یا Acrosome Reaction Test) هستند.

پیامدها:

•   کاهش شانس باروری طبیعی حتی با وجود مایع منی سالم
•   شکست‌های مکرر در IVF یا ICSI
•   افزایش احتمال سقط‌های زودرس به دلیل اختلالات ژنتیکی جنین

راهکارها و درمان:

•   استفاده از روش‌های کمک‌باروری پیشرفته مانند ICSI (تزریق اسپرم به داخل تخمک) برای عبور از مشکلات نفوذ یا لقاح
•   درمان یا کاهش آسیب DNA اسپرم با اصلاح سبک زندگی، درمان عفونت‌ها، کاهش استرس اکسیداتیو (مثلاً مصرف آنتی‌اکسیدان‌ها)
•   بررسی و درمان بیماری‌های زمینه‌ای هورمونی یا عفونی که می‌توانند عملکرد اسپرم را مختل کنند.

۲. مشکلات DNA اسپرم  (Sperm DNA Damage / Fragmentation)

حتی اگر اسپرم از نظر تعداد، حرکت و شکل طبیعی باشد، ممکن است ماده ژنتیکی داخل آن (DNA) آسیب‌دیده یا قطعه‌قطعه شده باشد. این آسیب‌ها در آزمایش معمولی مایع منی (Semen Analysis) مشخص نمی‌شوند، اما تأثیر زیادی بر باروری دارند.

علل آسیب به DNA اسپرم:

•   استرس اکسیداتیو: رادیکال‌های آزاد در بدن به دلیل سیگار، آلودگی هوا، مصرف مخدرها، تغذیه نامناسب یا چاقی افزایش می‌یابد و باعث عدم تعادل بین رادیکال‌های آزاد (مولکول‌های ناپایدار) و آنتی‌اکسیدان‌ها در بدن می‌شود. در نتیجه مولکول‌های رادیکال آزاد بیش از توان آنتی‌اکسیدان‌ها برای خنثی‌سازی آن‌ها وجود دارند. به این وضعیت استرس اکسیداتیو می‌گویند. این امر باعث آسیب سلولی و بافتی می‌شود و با گذشت زمان می‌تواند سبب ابتلا فرد به بیماری‌های مزمن شود.
•   عفونت‌های مزمن دستگاه تناسلی یا پروستات
•   قرار گرفتن در معرض گرما یا اشعه‌ها (مانند کار در محیط‌های داغ یا استفاده طولانی از لپ‌تاپ روی پا)
•   سن بالا: با افزایش سن مردان، میزان آسیب DNA اسپرم بیشتر می‌شود.
•   اختلالات واریکوسل (Varicocele): که باعث افزایش دمای بیضه و استرس اکسیداتیو می‌شود.
•   بیماری‌های زمینه‌ای یا مصرف برخی داروها و شیمی‌درمانی

پیامدهای آسیب DNA اسپرم:

•   کاهش توانایی اسپرم برای باروری طبیعی
•   افزایش احتمال شکست IVF یا ICSI (به‌ویژه در مراحل اولیه رشد جنین)
•   سقط‌های مکرر به دلیل انتقال DNA آسیب‌دیده به جنین
•   افزایش احتمال اختلالات رشد جنین یا مشکلات کروموزومی

روش‌های تشخیص:

پزشک ممکن است آزمایش‌های تخصصی مانند: Sperm DNA Fragmentation Index (DFI) و  Comet assay و  TUNEL assay را تجویز کند. این تست‌ها در آزمایش‌های روتین ناباروری انجام نمی‌شوند و معمولاً زمانی توصیه می‌شوند که IVF/ICSI چند بار شکست خورده یا بارداری منجر به سقط‌های مکرر شده است.

راهکارها و درمان:

•   اصلاح سبک زندگی: ترک سیگار و مواد مخدر، مدیریت وزن، ورزش منظم، کاهش استرس
•   درمان واریکوسل در صورت تشخیص این بیماری توسط پزشک
•   درمان عفونت‌های تناسلی در صورت تشخیص آن توسط پزشک
•   مصرف آنتی‌اکسیدان‌ها (مثل ویتامین C و E و کوآنزیم Q10 و کارنیتین، زینک که می‌توانند استرس اکسیداتیو را کاهش دهند.)
•   در شرایط شدید ممکن است پزشک استفاده از روش‌های کمک‌باروری مانند ICSI با انتخاب اسپرم سالم‌تر یا حتی بیوپسی بیضه (TESE) برای به‌دست آوردن اسپرم با DNA بهتر را پیشنهاد کند.

۳. اختلالات ایمنی یا آنتی‌بادی علیه اسپرم  (Antisperm Antibodies – ASA)

در شرایط طبیعی، سیستم ایمنی بدن نباید علیه اسپرم واکنش نشان دهد، اما گاهی به دلایل مختلف، بدن مرد آنتی‌بادی‌هایی تولید می‌کند که به اسپرم‌ها متصل می‌شوند و عملکرد آن‌ها را مختل می‌کنند. این وضعیت به نام ایمنی‌زایی علیه اسپرم شناخته می‌شود.

علل ایجاد آنتی‌بادی علیه اسپرم:

•   آسیب به سد خونی–بیضه (Blood-Testis Barrier): این سد طبیعی از تماس سلول‌های ایمنی بدن با اسپرم جلوگیری می‌کند. هر آسیبی (مثلاً به دلیل ضربه، جراحی، یا واریکوسل) می‌تواند باعث شکستن این سد شود.
•   عفونت‌ها یا التهاب مزمن بیضه  
•   جراحی‌های دستگاه تناسلی مانند وازکتومی یا واریکوسلکتوم
•   تروما یا آسیب‌های مکانیکی در ناحیه تناسلی
•   اثر آنتی‌بادی‌ها بر اسپرم:
•   کاهش تحرک اسپرم (آنتی‌بادی‌ها باعث چسبیدن اسپرم‌ها به هم می‌شوند که به آن پدیده آگلوتیناسیون می‌گویند.)
•   اختلال در توانایی اسپرم برای عبور از مخاط دهانه رحم
•   کاهش قدرت نفوذ به تخمک و انجام لقاح
•   اختلال در واکنش آکروزومی که برای ورود به تخمک ضروری است.

دلایل عدم تشخیص در آزمایش‌ها:

•   این اختلال در آزمایش‌های معمولی مایع منی (Semen Analysis) تشخیص داده نمی‌شود.
•   برای شناسایی نیاز به تست‌های اختصاصی مثل MAR test (Mixed Antiglobulin Reaction) یا Immunobead Binding Test (IBT) وجود دارد.

پیامدها:

•   احتمال باروری طبیعی را کاهش می‌دهد؛ حتی در مردانی که تعداد و کیفیت ظاهری اسپرم آنها طبیعی است.
•   احتمال شکست در روش‌های کمک‌باروری مانند IUI وجود دارد.

روش‌های درمانی و مدیریت:

•   شست‌وشوی اسپرم(Sperm Washing) : متخصص ممکن است برای جداسازی اسپرم سالم از آنتی‌بادی‌ها در روش‌های IUI یا IVF از شست‌وشوی اسپرم استفاده کند.
•   استفاده از ICSI (تزریق اسپرم به تخمک) در موارد شدید
•   درمان‌های دارویی (مانند کورتیکواستروئیدها) در برخی موارد خاص، هرچند کاربرد آن‌ها محدود است.
•   اصلاح عوامل زمینه‌ای (درمان عفونت‌ها یا مدیریت آسیب‌های بیضه)

۴. اختلالات هورمونی خفیف یا نوسانی در مردان

تولید اسپرم و عملکرد بیضه‌ها به شدت تحت کنترل هورمون‌ها است (محور هیپوتالاموس – هیپوفیز – بیضه یا HPG axis). در بعضی مردان، این هورمون‌ها در آزمایش‌های معمولی ممکن است طبیعی به‌نظر برسند، اما نوسانات خفیف یا اختلالات گذرا می‌توانند تولید اسپرم را مختل کنند. اما چطور؟

۱. نوسان هورمون تستوسترون: سطح تستوسترون ممکن است در برخی ساعات یا روزها کاهش یابد و همین افت مقطعی بر اسپرماتوژنز (تولید اسپرم) اثر منفی می‌گذارد.

۲. اختلالات خفیف در FSH یا LH: این دو هورمون از هیپوفیز ترشح می‌شوند و برای تحریک بیضه‌ها ضروری‌اند. تغییرات کوچک ولی مکرر در سطح آن‌ها می‌تواند کیفیت اسپرم را کاهش دهد.

۳. پرولاکتین بالا در سطح خفیف (Mild Hyperprolactinemia): حتی افزایش اندک پرولاکتین می‌تواند بر محور هورمونی اثر بگذارد و سطح تستوسترون را پایین بیاورد.

۴. اختلالات عملکرد تیروئید: تغییرات جزئی در هورمون‌های تیروئید (چه کم‌کاری خفیف و چه پرکاری خفیف) می‌تواند بدون علامت واضح باقی بماند اما کیفیت اسپرم را کاهش دهد.

• چرا این اختلالات پنهان هستند؟

• در آزمایش‌های اولیه هورمونی، معمولاً فقط یک بار خون‌گیری انجام می‌شود. در این حالت، اگر نوسان هورمونی در همان لحظه وجود نداشته باشد، نتیجه کاملاً طبیعی گزارش می‌شود.
• بسیاری از این تغییرات دوره‌ای یا متناوب هستند و در آزمایش‌های استاندارد مشخص نمی‌شوند.

• پیامدهای اختلالات خفیف:

• کاهش تعداد یا کیفیت اسپرم بدون علت آشکار
• اختلال در بلوغ کامل اسپرم
• کاهش احتمال باروری طبیعی یا شکست روش‌های کمک‌باروری

• روش‌های تشخیص:

• پزشک ممکن است آزمایش‌های مکرر هورمونی در زمان‌های مختلف (نه فقط یک بار) را تجویز کند یا بخواهد محور هیپوتالاموس – هیپوفیز – بیضه را با تست‌های تخصصی دقیق‌تر بررسی کند. گاهی نیاز به تست‌های عملکردی تیروئید و پرولاکتین در کنار آزمایش‌های تستوسترون، FSH و LH وجود دارد.      

• راهکارهای درمان و مدیریت:
  1. اصلاح سبک زندگی (خواب کافی، کاهش استرس، پرهیز از مصرف مواد مخدر و کنترل وزن)
  2. درمان دارویی هدفمند (مثلاً تجویز کلومیفن سیترات یا گنادوتروپین‌ها در موارد اختلال خفیف محور هیپوفیز)
  3. درمان بیماری‌های زمینه‌ای تیروئید یا پرولاکتین بالا
  4. در موارد نامشخص، استفاده از روش‌های کمک‌باروری با پایش دقیق

علل پنهان روانشناختی و سبک زندگی در ناباروری

ناباروری همیشه فقط به دلیل مشکلات جسمی نیست؛ گاهی عوامل روانی و سبک زندگی نقش پنهانی و مهمی در کاهش باروری دارند، اما در آزمایش‌ها و بررسی‌های اولیه دیده نمی‌شوند.

۱. استرس، اضطراب و افسردگی

• استرس مداوم می‌تواند تعادل هورمون‌ها را بر هم بزند و در زنان باعث اختلال در تخمک‌گذاری و کاهش کیفیت تخمک شود.
• در مردان، اضطراب و افسردگی می‌تواند تولید تستوسترون و اسپرم را کاهش دهد و حتی روی عملکرد جنسی (کاهش میل جنسی یا اختلال در نعوظ) اثر بگذارد.
• فشار روانی ناشی از خودِ ناباروری هم می‌تواند یک چرخه معیوب ایجاد کند و شرایط را سخت‌تر کند.

۲. سبک زندگی ناسالم

• کم‌تحرکی: کاهش فعالیت بدنی باعث افزایش وزن و اختلال در تعادل هورمونی می‌شود. چاقی یکی از عوامل مؤثر در ناباروری هم در زنان (اختلال تخمک‌گذاری) و هم در مردان (کاهش کیفیت اسپرم) است.
• رژیم غذایی نامناسب: مصرف زیاد غذاهای فرآوری‌شده، چربی‌های ناسالم و قند می‌تواند سلامت تخمک و اسپرم را تحت تأثیر قرار دهد. در مقابل، رژیم غذایی سرشار از میوه، سبزیجات، غلات کامل و آنتی‌اکسیدان‌ها به بهبود باروری کمک می‌کند.
• اختلال خواب: کمبود خواب یا خواب نامنظم هورمون‌های جنسی را تحت تأثیر قرار می‌دهد و می‌تواند چرخه قاعدگی در زنان و سطح تستوسترون در مردان را مختل کند.
• مصرف دخانیات: سیگار و قلیان باعث آسیب DNA اسپرم و کاهش کیفیت تخمک می‌شوند.

۳. عوامل محیطی و شغلی

• تماس طولانی با مواد شیمیایی، سموم کشاورزی، فلزات سنگین یا اشعه‌ها می‌تواند اثر مخفی بر باروری داشته باشد.
• دمای بالای مداوم در ناحیه تناسلی مردان (مانند کار در محیط‌های گرم یا استفاده طولانی از سونا و جکوزی) ممکن است تعداد و کیفیت اسپرم را کاهش دهد.

در چه شرایطی باید به متخصص مراجعه کنیم؟

گاهی تأخیر در بارداری طبیعی است، اما در برخی شرایط مراجعه به پزشک ضروری می‌شود. زوج‌ها بهتر است در موارد زیر حتماً ارزیابی پزشکی انجام دهند

مدت زمان تلاش برای بارداری

• اگر کمتر از ۳۵ سال دارید و بیش از یک سال تلاش منظم برای بارداری (بدون استفاده از روش‌های پیشگیری) داشته‌اید، اما نتیجه‌ای نگرفته‌اید.
• اگر بیشتر از ۳۵ سال دارید و پس از ۶ ماه تلاش بارداری رخ نداده است.
• در زنان بیش از ۴۰ سال، بهتر است حتی بلافاصله پس از شروع تلاش برای بارداری مشاوره پزشکی انجام شود.

مشکلات قاعدگی در زنان

• دوره‌های قاعدگی بسیار نامنظم یا فقدان قاعدگی (آمنوره)
• دردهای شدید و ناتوان‌کننده در دوران قاعدگی یا هنگام رابطه جنسی (که می‌تواند نشانه آندومتریوز یا مشکلات رحمی باشد).

سوابق پزشکی و جراحی

• سابقه بیماری‌های ژنتیکی در خانواده
• جراحی‌های ناحیه لگن، رحم یا تخمدان در زنان
• جراحی بیضه، فتق یا ضربه به بیضه‌ها در مردان
• سابقه شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی

عفونت‌ها و بیماری‌های قبلی

• سابقه بیماری‌های مقاربتی (مانند کلامیدیا، گونوره‌آ یا HPV)
• عفونت‌های مکرر لگنی در زنان یا عفونت‌های مکرر پروستات در مردان

مشکلات عملکرد جنسی در مردان و زنان

• اختلال در نعوظ یا انزال در مردان
• درد هنگام رابطه جنسی یا کاهش میل جنسی در زنان یا مردان

عوامل روانشناختی

• استرس مزمن، اضطراب یا افسردگی که زندگی روزمره و رابطه زناشویی را تحت تأثیر قرار داده باشد.

نتیجه‌گیری

ناباروری یک مشکل پیچیده و چند عاملی است که می‌تواند ناشی از علل آشکار یا پنهان در زنان و مردان باشد. شناسایی علل پنهان، مانند اختلالات هورمونی خفیف، کیفیت پایین تخمک و اسپرم، اختلالات ایمنی و ژنتیکی، نقش مهمی در موفقیت درمان دارد. همچنین توجه به جنبه‌های روانشناختی و مراجعه به پزشک متخصص در زمان مناسب، می‌تواند شانس بارداری را افزایش دهد و تجربه ناباروری را کمتر استرس‌زا کند. برای دریافت مشاوره در زمینه ناباروری می‌توانید به آسانی از طریق اسنپ دکتر با متخصصان زنان و زایمان و نازایی مشاوره دریافت کنید.